Tips voor veilig schoeisel voor ouderen

Goed en veilig schoeisel is voor ouderen belangrijk om op de been te blijven. Echter, goede schoenen zijn niet altijd naar smaak. Daarnaast gaan ouderen door morfologische veranderingen en pijn aan de voeten juist vaak slecht zittend schoeisel dragen. Onderzoekers van de TU Delft hebben een systematisch literatuuronderzoek gedaan naar de bewezen effecten van schoenen op de mobiliteit en het comfort bij ouderen. Zij beschrijven in een artikel welke schoenelementen belangrijk zijn voor de stabiliteit en het looppatroon en voor het minimaliseren van het valrisico. Dit artikel is in september door het wetenschappelijke tijdschrift Maturitas uitgeroepen tot Editor’s choice for the general public, wat betekent: meest belangrijke onderzoek voor het algemene publiek gepubliceerd in deze maand.

Veel ouderen dragen vaak pantoffels, instapschoenen of lopen op sokken. Sommigen omdat ze moeite met het aan- en uittrekken hebben. Of omdat morfologische veranderingen aan de voet, zoals een hallux valgus of afwijkingen in één of twee gewrichten in de tenen, zoals mallettenen, hamertenen of klauwtenen, voor pijnlijke voeten zorgen. Zeker bij slecht passende schoenen.  Schoenen zonder hielomsluiting of zonder bevestigingsmechanisme verminderen het evenwicht en het looppatroon en kunnen daardoor een val veroorzaken. De schoenenmarkt is niet goed ingespeeld op deze risico’s. Behalve dan de gebruikelijke dure (semi-)orthopedische schoenen, zijn er eigenlijk nauwelijks goed ontworpen schoenen voor ouderen op de markt.

In hun review vonden de auteurs 57 artikelen die effecten beschreven van schoeisel op de kwaliteit van leven, veiligheid en mobiliteit van ouderen. Ze zetten alle vereisten waar een goede schoen voor ouderen aan moet voldoen op een rijtje.

Vereisten voor een goede schoen

• Goede omsluiting. De auteurs vonden meerdere artikelen waarin aangetoond werd dat op blote voeten lopen, slecht zittende schoenen met geen of weinig fixatie, schoenen met een openhiel, schoenen met een zachte zool, of schoenen die te losjes zitten, het evenwicht en het looppatroon verminderen en daarmee het valrisico verhogen, en zelfs de kans op een heupfractuur kunnen vergroten.
• Een lage hakhoogte. Bij een hogere hak vermindert de dynamische stabiliteit en neemt het valrisico toe. Daarnaast neemt de druk op de plantaire voorvoet toe, komen hallux valgus en eeltknokkels vaker voor en worden de compressiekrachten op de knie groter. Een eventueel aanwezige lage hak moet zeker niet smal uitlopen vanwege instabiliteit.
• Hak die naar achteren schuin oploopt, oplopende neus. Een hak die aan de achterkant een beetje oploopt en niet meteen aansluit bij de grond geeft tijdens de hiellanding beter grip op de vloer. Een schuine hoek van tien graden is optimaal om het risico op uitglijden verminderen. Een iets oplopende neus van tien tot vijftien graden is ideaal om de afzetfase te verbeteren.
• Een stevige zool. Stevige zolen en inlegzolen met textuur verbeteren het evenwicht. Vooral wanneer de textuur ter hoogte van metatarsale I zit. De textuur, dat zijn bubbeltjes die je zou kunnen voelen, helpen de sensorische informatie die belangrijk is voor de stabiliteit. De zool mag niet te zacht zijn. Dat lijkt een dilemma, want een schoen die zacht is, voelt vaak lekker aan. Dus mensen met pijnlijke voeten zijn eerder geneigd voor een zachte zool te kiezen. Echter, door een zachte zool gaat heel veel feedback tijdens het neerzetten van de voet verloren. Dat vermindert de stabiliteit. Bovendien blijkt dat een harde zool niet tot meer pijnklachten leidt.
• Voldoende profiel. Ouderen glijden vaker uit in zijdelingse richting. Het schoenprofiel moet daarom zowel wrijving in de vóór- en achterwaartse richting als in de medio-laterale richting geven.

Discussie

De auteurs hebben een aantal evidence-based criteria beschreven waaraan een goede schoen voor ouderen moet voldoen. Een optimale schoen voor ouderen moet de volgende elementen hebben: een goede anatomische pasvorm, voldoende ruimte in het teengedeelte, een beperkte hakhoogte, een hiel die wijd genoeg is, een stevige binnenzool, een buitenzool met voldoende profiel en breedte, een schuine hak en schuine schoenneus, een stevige hiel met een goed omsluitende hielkraag, en een makkelijk en effectief sluitmechanisme. Gebaseerd op het bewijs van deze review doen ze aanbevelingen voor een ontwerp voor een comfortabele en veilige schoen voor ouderen. De grootste uitdaging daarbij is een goede schoen te ontwerpen die makkelijk aan en uit te trekken is.

De auteurs benadrukken dat het belangrijk is om ouderen voor te lichten over geschikt schoeisel. De meeste mensen kiezen schoenen die comfortabel zitten, zonder zich druk te maken over de veiligheid en het verhoogde valrisico. Echter, de vraag is: zijn schoenen die aan al deze vereisten voldoen te koop en hoe kunnen we als fysiotherapeut ouderen hierin adviseren?

Anton Jellema, de eerste auteur van dit artikel, is zelf zijn carrière ooit begonnen als fysiotherapeut en werkt nu als onderzoeker en docent ergonomie aan de faculteit Industrieel Ontwerpen van de TU Delft. Hij kan deze vragen beantwoorden. ‘Als je in etalages kijkt, zie je wel sportieve schoenen en wandelschoenen die er ongeveer zo uitzien als op de afbeelding in ons artikel. (https://www.maturitas.org/article/S0378-5122(19)30131-8/fulltext) Met een hiel die een beetje oploopt om de neerzetfase van de afwikkeling te bevorderen en een rocker angle, dat is een neus die een beetje omhoog staat, ook goed voor de afwikkeling. Er zullen heus wel ouderen zijn die een schoen kunnen vinden die voldoet aan de eisen die wij in ons artikel stellen. Maar dan moet diegene net een voetmaat hebben die hetzelfde is als de leest waarop de schoen gemaakt is. Het punt is nu juist dat veel ouderen morfologische veranderingen in hun voet hebben, waardoor de standaard leest niet meer goed past. Dat geldt niet voor iedereen maar veel ouderen kunnen geen passende schoen vinden’.

‘Je ziet dat fysiotherapeuten in het kader van valpreventie aandacht besteden aan de factor schoen’, zegt Jellema. ‘Ze kijken dan of de schoen past en of die niet versleten is?’ Als fysiotherapeut kan je adviseren om veterschoenen te dragen en naar een speciaalzaak te gaan, waar zowel de lengte- als de breedtemaat van de voet wordt opgemeten. Maar ook schoenen met extra ruimte voor de tenen uit een gewone schoenenwinkel, kunnen helpen de voetfunctie te verbeteren en pijnklachten en eeltvorming te verminderen, zo blijkt uit één van de artikelen uit het literatuuronderzoek.

Het probleem is echter dat je niet elke voet in een goede schoen kan krijgen. ‘Je moet ook de hielbreedte weten. En als je alles weet, dan kom je er soms achter dat er eigenlijk geen geschikte leest is. Als je de goede lengte en de goede breedte aan de voorkant hebt, dan zit de schoen bijvoorbeeld bij de hiel te slap. Dan schuift iemand bij elke stap in de schoen en krijg je wrijving en niet de beoogde stevigheid. Waardoor iemand bijna valt’.

Alhoewel het lastig is om iedere oudere een passend schoenadvies te geven, is dit artikel uiterst interessant voor fysiotherapeuten volgens Jellema. ‘Als de pasvorm niet goed is of als het niet lukt om veters te strikken, dan leidt dat er al gauw toe dat ouderen besluiten om op sloffen, slippers, instappers zonder hielomsluiting of sokken te lopen. Al het schoeisel dat in huis heel populair is, is gevaarlijk’.

‘Er is veel winst is te behalen bij een goed ontwerp. En dat is nog niet zo heel eenvoudig. Je hebt een 3d scanner nodig om de vorm van de voet te weten. Met de moderne productietechnieken kan je tegenwoordig wel meer en sneller op maat maken. Maar dat weegt nog niet op tegen voordelen van massaproductie’.