Tips om meer bewust bewegen in je fysiotherapie te brengen

De Feldenkrais methode (FM) is een manier van bewust bewegen die de controle-, de coördinatie- en de functie van het bewegen verbetert. Ze bereikt dit door her-educatie van het sensomotorische systeem. Het is een methode die uitstekend binnen de fysiotherapie toepasbaar is. Het centrale idee achter de methode is om bewegingen met minimale inspanning en maximale efficiëntie uit te voeren. De Feldenkrais methode vergroot het bewustzijn bij de patiënt van lichaamsdelen die niet geïntegreerd of disfunctioneel zijn tijdens functionele bewegingen. Bij FM worden patiënten gestimuleerd om tijdens gestructureerde bewegingsoefeningen alle delen van hun lichaam te onderzoeken, evenals de controle en coördinatie. Door FM worden patiënten zich bewust van de fijne verschillen in bewegingspatronen door deze exploratief te onderzoeken. FM wordt gezien als een non-conventionele wetenschap. Met meer onderzoek dat verschijnt naar de voordelen van FM komt er steeds meer interesse voor deze bewegingstechniek. Het belangrijkste doel van dit narratieve review is om een wetenschappelijk paradigma voor FM te scheppen, de details van de techniek te presenteren, neurofysiologische principes te onderzoeken en de toepassing ervan binnen revalidatie.

Feldenkrais techniek

Het concept van FM is om de aandacht en het bewustzijn van mensen te vergroten ten aanzien van hun bewegingen. Om dit te bereiken worden er gewoonlijk twee basistechnieken toegepast. De eerste techniek noemde Feldenkrais ‘awareness through movements’ (ATM) en de tweede techniek als ‘functional integration’ (FI). Beide technieken worden over het algemeen in eerste instantie uitgevoerd in ruglig om de zwaartekracht uit te schakelen en voor beter proprioceptief besef. Vervolgens worden de bewegingen in zittende of staande positie uitgevoerd en uitgebreid naar functionele bewegen. Bij ATM techniek  worden de patiënten meestal in een groep door verbale instructies begeleid om zelf het gewricht, spieren en de relatie hiervan met zwaartekracht en de omgeving te exploreren. Iedereen wordt gestimuleerd dit op zijn eigen manier in zijn eigen tempo te doen zonder actieve feedback van de instructeur. In plaats daarvan stelt de instructeur vragen om perceptie van de beweging en kinesthetisch bewustzijn te faciliteren. In FM wordt dit ‘intrinsieke feedback’ genoemd. Deze manier van bevragen is kenmerkt voor de Feldenkrais methode.

Tips: vragen om exploratief/intrinsiek leren te stimuleren (tijdens bijvoorbeeld het buigen van de knie in ruglig):

• Wat voelt de patiënt in het lichaam met betrekking tot het contact met de vloer?
• Waar voelt de patiënt het maximale contact? Welk deel van het lichaam heeft geen contact met de vloer?
• Ben je in staat om rustig te ademen wanneer je probeert te denken aan welk deel van je lichaam contact heeft met de vloer?
• Welk deel van je lichaam wil je het eerst bewegen? Merkte je dat je heup eerst wilde, of je enkel?
• Zijn er verschillen tussen de twee zijden van je lichaam wanneer je beide knieën buigt?
• Hadden beide zijden van het lichaam evenveel contact met de vloer bij het buigen van je knieën?
• Was je in staat vrij te ademen toen je je knie boog? Welk verschil merkte je op in je ademhalen toen je je knieën boog? Wat is de relatie?

Na het oefenen van de bewegingen in functionele situaties wordt verdere progressie bereikt door de snelheid van de taak te verhogen, complexere bewegingspatronen toe te voegen, de bewegingen andersom uit te voeren, de volgorde te veranderen en meerdere functionele activiteiten tegelijk uit te voeren.

Waar ATM meestal wordt uitgevoerd in een groep, vindt FI individueel plaats. FI lessen bevatten kinesthetische stimuli voor bewegingspatronen, meestal door lichte aanraking van de instructeur om zo belangrijke bewegingen of bewegingspatronen te faciliteren. Door de beweging zonder druk uit te voeren wordt de patiënt zich meer bewust van eventuele spanning tijdens bewegingen en uitgenodigd om de beweging zonder die spanning uit te voeren. Zo ontstaat een soepele efficiënte beweging met een rustige ademhaling en minder spierkracht.

Tips: relevante reactie van de patiënt op bewustwording van beweging zijn:

• Ik voel me licht.
• Ik voel meer lichaamscontact met de vloer wanneer ik lig.
• Ik voel nieuwe gebieden van mijn lichaamsdelen samenwerken in de beweging.
• Het voelt makkelijk om te bewegen.
• Ik voel me meer stabiel.
• Ik denk dat ik me meer bewust ben van hoe ik beweeg en hoe beweging werkt.
• Ik ben me bewuster van mijn ademhaling.
• Ik ben me meer bewust van mijn omgeving wanneer ik beweeg.

Neurofysiologische verklaring

Een wetenschappelijke verklaring van de effecten kan gegeven worden aan de hand van systeemtheorieën en cybernetica. In deze context worden het lichaam en het gedrag van gewrichten en/of spieren gezien als een dynamisch systeem in de omgeving. De interactie van de beweging met de omgeving wordt gereguleerd door het sensorische motor systeem (SMS). De belangrijkste functie van SMS is het verwerken en opslaan van sensorische informatie om motorisch gedrag te sturen. SMS communiceert met de omgeving via een grote variëteit in neuro-proprioceptieve paden om zo de gewenste bewegingsuitkomsten te produceren. Deze continue interactie vindt plaats door een sensomotorische lus. Deze lus faciliteert de herkenning van de verschillende bewegingsinteracties met de omgeving die continu wordt geprint als een proprioceptieve kaart in het SMS. Iedere nieuwe beweging wordt daar weer aan toegevoegd. Door FM kunnen deze patronen omgezet worden in nieuw motorisch gedrag. In onderzoek is aangetoond dat het aanleren van nieuwe motorische vaardigheden vergezeld gaat met een reorganisatie van het motorische systeem inclusief de primaire motorische cortex. Neurofysiologisch bewijs stelt dat gecoördineerde repetitieve gesynchroniseerde bewegingen in staat zijn anatomische en fysiologische neurale plasticiteit teweeg te brengen in de somatosensorische cortex in reactie op de nieuwe motorische ervaring. MRI beelden laten dit ook zien. De training in FM is dus gerelateerd aan een verbeterde corticale sensitiviteit en efficiënter bewegingsgedrag.

Tips: Motorische educatieve strategieën om bewegingspatronen te verbeteren en organiseren:

• Herhalen van bewegingspatroon.
• Visualiseren van bewegingspatroon.
• Versterken, terugbrengen en verstoren van gewoontes in de beweging.
• Veranderen van de snelheid en volgorde van de bewegingspatronen.
• Helpen de focus te richten op de bewustwording van de beweging in plaats van op het doel te richten.
• Gebruik van de beschikbare beweging om proprioceptief gevoel te stimuleren in plaats van spanning creëren door excessieve bewegingen.
• Introduceren van rust en pauze tussen de bewegingen om vermoeidheid en afleiding te voorkomen.

Mechanisch concept van FM

Door bewegingen uit te voeren met maximale efficiëntie maar minimale inspanning bespaart het lichaam energie. Dit resulteert in een efficiëntere bewegingen. Zo kan de intensiteit, snelheid, ritme en intonatie van de beweging geoptimaliseerd worden. Dit helpt inefficiënte bewegingspatronen te herkennen in de dagelijkse activiteit en om te zetten in efficiënte functionele patronen. Het mechanische concept van FM is goed toepasbaar op het musculoskeletale systeem. Het zenuwstelsel reguleert bewegingen door de controle op het skeletale systeem, spieren en fascia. In FM vindt beweging idealiter plaats door het skeletale systeem met minimale betrokkenheid van de musculatuur.

Tips: Fundamenteel mechanisch concept om bewustzijn van bewegen te benadrukken

• Bewustzijn aanmoedigen van lichaamsdelen die wel of niet bewogen tijdens een eenvoudige beweging.
• Visualiseren van lichaamsdelen die betrokken zijn bij een beweging een een neuraal cognitief plaatje van de patiënt.
• Laat de patiënt voelen en ervaren hoe verschillende lichaamsdelen coördineren en samenwerken tijdens een beweging.
• Reflecteer op de gewone verkeerde manier van bewegen na bewustwording hoe de lichaamsdelen bewegen tijdens een eenvoudige beweging.
• Het gevoel geven te differentiëren tussen bewegingen met en zonder spanning.
• Versterken van de mogelijkheid van de patiënt om de makkelijke en moeilijke patronen in het dagelijks functioneren te leren waarderen door bewustzijn tijdens beweging.
• Ademhaling synchroniseren tijdens de  bewegingspatronen.

Indicaties en contra-indicaties van FM

FM is niet bedoeld voor de diagnosticeren of behandeling van een ziekte. De intentie is om bewustzijn van bewegingen te vergroten en de kwaliteit van de beweging te verbeteren. Hierdoor worden problemen geassocieerd met bewegingsdisfuncties opgelost of verminderd. In de literatuur wordt FM vooral gebruikt bij orthopedische, neurologische, psychosomatische problemen. Professionele sporters hebben baat bij FM, maar ook mensen met chronische pijn. Ook bij ademhalingsproblemen zou FM tot goede resultaten kunnen leiden. Daarnaast zou deze bewegingstechniek geschikt zijn voor iedereen die op zoek is naar een mentaal en fysiek gezond leven.
Specifieke contra-indicaties zijn in de literatuur niet gevonden. Wel wordt aangeraden te stoppen wanneer er pijn of zwelling in een gewricht gaat optreden. Verder is het een proces wat tijd kost, dus minder geschikt voor mensen die een snel herstel zoeken.

Klinische implicaties

Bewegingspatronen, coördinatie en controle zijn een integraal deel van de gezondheid van een patiënt. Bij pijnklachten wordt vaak een verkeerd bewegingspatroon gevonden. FM geeft inzicht in het psycho-somatische aspect van bewegingen. Er kan een opening ontstaan om controle te krijgen op sensomotorische, ontwikkelingsneurologische en gedragsmatige aspecten van het bewegingssysteem om de kwaliteit van het bewegen te bevorderen.  Als de kwaliteit van de beweging bijdraagt aan de klachten van lichaam en geest van de cliënt kan FM een effectieve therapie zijn.