Slaapdeprivatie verhoogt de pijn: zijn dutjes de oplossing?

Slaaptekort, minder dan zes uur slaap per nacht, is een veel voorkomend verschijnsel. Het speelt bij 10-30% van de populatie. Slaaptekort heeft relevante negatieve effecten binnen het domein van de fysiotherapie. Men ziet effecten op obesitas, type 2 diabetes, cardiovasculaire aandoeningen, en ongelukken, immuun veranderingen, endocriene veranderingen en vasculaire veranderingen en pijn. Vooral werk en elektronische apparatuur (computer, smartphone, internet) zijn een belangrijke oorzaak.
Een dutje doen, uiltje knappen, kan de negatieve effecten van slaapdeprivatie reduceren. Dit artikel gaat vooral in op de voordelen van dutjes bij slaap deprivatie. Enkele negatieve effecten moeten echter ook genoemd worden.

• Bij dutjes langer dan 30 minuten kan men wat gedesoriënteerd en cognitief traag wakker worden (slaap inertie).
• Dutjes in de middag en avond kan de slaap kwaliteit en kwantiteit beïnvloeden. Dit blijkt niet zozeer bij jongeren of volwassenen te spelen, maar wel bij ouderen.
• Mogelijk dat lange ongeplande dutjes overdag bij ouderen de kans op cardiovasculaire aandoeningen vergroot.

Dat gezegd hebbende concentreren de auteurs zich verder vooral op de positieve effecten van dutjes op slaaptekort (zie samenvattende figuur).

Epidemiologische studies

Dutjes ter voorkoming van ongevallen

Ongeveer 30% van de fatale verkeersongevallen wordt door slaperigheid achter het stuur veroorzaakt. Vandaar dat in veel landen publieke voorlichting gegeven wordt met als advies om om de twee uur dat men achter het stuur zit een kort dutje te doen. Het onderzoek hiernaar is echter nog onvoldoende uitgevoerd. De relatie slaapdeprivaties-dutjes en rij kwaliteit is in rij-simulatie experimenten onduidelijk. Studies onder chauffeurs laat duidelijker het gunstige effect van dutjes op rijkwaliteit zien. Chauffeurs die geen dutjes doen hebben bijvoorbeeld 38% meer ongevallen dan chauffeurs die wel dutjes tussendoor doen.

Beschermende effect van korte dutjes

Een beperkt aantal korte dutjes per week van max 30 minuten kan het risico op een cardiovasculaire aandoening verlagen. Meerdere dutjes richting 60 minuten kan het risico juist verhogen. Lange dutjes (>60 min) zouden bij ouderen de kans op cardiovasculaire aandoeningen verhogen.

Laboratorium studies

Deze onderzoeken zijn vooral uitgevoerd bij jongeren en volwassenen van middelbare leeftijd.

Dutjes en cognitieve alertheid

Slaapdeprivatie lijdt tot verminderde cognitieve vermogens. Een dutje, zelfs van 10-15 min, kan de cognitieve alertheid weer herstellen. Het kan de vermoeidheid gerelateerde toename in theta activiteit (5-8 Hz) verminderen. Een dutje in non-REM slaapfase 1 heeft hier geen effect op cognitieve alertheid. Een dutje met slaapfase 2 (met slowe wave activiteit) heeft dit gunstige effect wel. Dutjes langer dan 20 minuten kunnen slaap inertie veroorzaken (verminderde cognieve alertheid), door dat men in de non-REM slaapfase 3 of 4 terecht komt. Dutjes vroeg in de middag lijken gunstiger dan laat in de middag. Men slaap sneller in vroege middagdutjes en ze zijn efficiënter.
Ook cafeïne of fel licht kan de cognitieve alertheid opkrikken, maar dutjes doen dat beter.

Dutjes en geheugen

Slaap helpt bij de consolidatie van het geheugen. Het zorgt ook voor offline verbeteringen van aangeleerde vaardigheden. Het leren gaat tijdens de slaap als het ware nog even door. Slaap kan ook inzichten geven of het geleerde generaliseren. Goed slapen bevordert ook het daaropvolgende leren.
Non-REM slaap en REM slaap hebben verschillende effecten op het geheugen. REM slaap heeft vooral gunstige effecten op emotioneel en procedureel geheugen. Non-REM slaap komt o.a. veel in dutjes voor en heeft vooral effect op het declaratieve hippocampus afhankelijke geheugen. Tijdens non-REM slaap wordt het recent geleerde opnieuw afgespeeld (‘doorgenomen’).

Dutjes neuro-endocrine stress en het cardiovasculaire systeem

Hoewel er meer onderzoek nodig is zijn er aanwijzingen dat dutjes de respons in twee belangrijke neuro-endocrine (stress) systemen kan kalmeren: het cortisol niveau en het catecholaminen niveau neemt af. Het cortisol- en catacholamine niveau neemt bij slaapdeprivatie toe, een dutje zou deze weer kunnen reguleren.

Dutjes en het immuunsysteem

Neutrofielen zijn betrokken bij de aangeboren vroege respons op infectie: hun aantal neemt in het bloed toe na slaapdeprivatie. Als de slaap ‘s nachts ingehaald wordt en de neutrofielen weer verlagen, zou een middagdutje daar mogelijk een extra effect hebben. Ook het serum interleukine niveau (IL-6) neemt toe bij slaapdeprivatie en een dutje kan dit weer reduceren. Onderzoek vindt hier echter ook tegengestelde resultaten. Recent wordt meer en meer duidelijk dat slaapdeprivatie tot een ‘low-grade’ inflammatoire staat kan leiden. Mogelijk dat dutjes hier ook een gunstig effect hebben.

Dutjes en pijn

Verminderde en gefragmenteerde slaap verhoogt pijn en verlaagt de pijntolerantie. Het omgekeerde is ook waar: pijn tast de slaap kwaliteit en kwantiteit aan.
Dutjes kunnen bij deze slaapdeprivatie uitkomst bieden. Een recent onderzoek toont dat de pijn intensiteit vermindert en de tolerantie weer verhoogt na een dutje van 30 minuten, als men de nacht daarvoor erg slecht geslapen heeft.
Soms ziet men een onderscheid tussen mensen die intentioneel en gepland korte dutjes doen en mensen die ongepland lange dutjes doen. Dat laatste is vaker gecorreleerd met ongunstige effecten (meer pijn en depressie) terwijl dutjes kort en strategisch inzetten vaak juist gunstige effecten laat zien.

Opmerking samenvatter

Leefstijl bij musculoskeletale klachten is een belangrijk gegeven. Afhankelijk van de kwantiteit en kwaliteit kan slaap hierin een herstel belemmerende- of juist herstel bevorderende factor zijn. Slaaptekort is ongunstig bij pijn. Als fysiotherapeut kan men hiernaar vragen. Als de patiënt aangeeft weinig of slecht te slapen, kan het advies gegeven worden overdag welbewust een kort dutje te doen. Dit verlaagt een aantal stress hormonen, verbetert het immuun functioneren, verlaagt de inflammatoire reactie, verbetert het cognitief functioneren en verlaagt de pijn. Een kans die men als fysiotherapeut en patiënt niet moet laten liggen. Het ideale moment voor een dutje zou, volgen de auteurs, rond 14.00 uur zijn. Dat heeft te maken met de natuurlijke dip die aanwezig is vanuit de circadiane ritmen.