Psychosociale interventies en het immuunsysteem

In deze tijd van COVID-19 is er veel aandacht voor het immuunsysteem; waarom worden sommige mensen ernstig ziek en waarom krijgen anderen te maken met long-COVID-19? Het immuunsysteem speelt een zeer belangrijke rol bij de verdediging tegen pathogenen en weefselbeschadiging. Hoe kunnen wij als fysiotherapeut met psychosociale interventies het immuunsysteem beïnvloeden en bijdragen aan gezondheid?

Inleiding

Een ontsteking of inflammatie is een reactie van het lichaam op beschadiging van weefsel, die meestal het gevolg is van prikkels van buiten. Kenmerken zijn pijn, zwelling, roodheid en warmte. Het immuunsysteem is de eerste lijn van verdediging tegen het binnendringen van ziekteverwekkers en bij weefselschade. Een centrale rol van het immuunsysteem is de productie en het afgeven van cytokinen: proteïnen die door immuuncellen worden geproduceerd om een inflammatie opgang te brengen. Over het algemeen is het immuunsysteem goed in staat om een pathogene bedreiging op te heffen en homeostase te herstellen. Pro- en anti-inflammatoire cytokinen zijn complementaire soorten van inflammatoire mediatoren, die samenwerken om een juiste immuunrespons te bewerkstelligen. Echter, in sommige gevallen kan de inflammatoire respons te sterk worden of te lang aanhouden, waardoor disfunctie en/of schade van gezond weefsel kan ontstaan. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij mensen die ernstig ziek worden na een COVID-19 infectie; het immuunsysteem reageert in een overdrive. Een overproductie van cytokinen ligt ook ten grondslag aan het ontstaan van bijvoorbeeld reumatoïde artritis, M. Crohn (chronische darmontsteking), atherosclerose, diabetes mellitus type II, Alzheimer en Multiple Sclerose. Controle over potentieel schadelijke cytokinen (pro-inflammatoire cytokinen) is dus een voorwaarde voor gezondheid.

De relatie tussen het centrale zenuwstelsel en het immuunsysteem

Het is al langer bekend dat het centrale zenuwstelsel geactiveerd wordt door inflammatoire stimuli. Producten die vrijkomen bij inflammatie stimuleren afferente neurale signalen in de n. vagus die acute reacties, zoals induceren van koorts, doen toenemen door stimulatie van pro-inflammatoire cytokinen. Dit zie je nu bijvoorbeeld terug bij mensen die te maken hebben met long-COVID-19; het immuunsysteem heeft het centrale zenuwstelsel ontregeld. Dit leidt tot verstoring van allerlei systemen in het lichaam; bijvoorbeeld hartkloppingen terwijl je rustig op de bank zit, koorts na inspanning, een benauwd gevoel met ‘niet voldoende adem’, slaapproblemen, extreme vermoeidheid na inspanning, hersenmist op momenten dat het niet goed gaat. Onderzoeken hebben aangetoond dat het immuunsysteem significant gereguleerd kan worden door de n. vagus. Stimulatie van de n. vagus zorgt ervoor dat acetylcholine vrijkomt. Acetylcholine kan cytokinen onderdrukken en zo de ontsteking dempen. De n. vagus is een hersenzenuw, ook wel de zwervende zenuw genoemd. Deze zenuw wordt zo genoemd, omdat hij zo lang is en door een groot deel van het lichaam loopt. De n. vagus begint in de hersenstam en loopt via de oren, langs beide kanten van de nek, de hals, de luchtpijp, de slokdarm, naar de longen, het hart, de lever, de nieren, de maag en het spijsverteringssysteem.

De inflammatoire reflex

Net zoals bij andere reflexbogen, bestaat de inflammatoire reflex uit een sensorische (afferente) arm en een motorische (efferente) arm, die leiden tot een discrete, snelle en tegengestelde reactie. Het cholinergische anti-inflammatoire pad (de efferente arm van de inflammatoire reflex) remt inflammatie. Stimulatie van de efferente n. vagus leidt tot afgifte van acetylcholine. Het optimale effect van deze neurologische controle van inflammatie via acetylcholine is de suppressie van pro-inflammatoire cytokinen en de preventie van weefselschade. Inzichten in deze inflammatoire reflex hebben geleid tot studies die zich gericht hebben op activiteiten die de n. vagus kunnen moduleren om zo inflammatie te onderdrukken. De hartslagvariabiliteit (HRV) blijkt een directe manier om de activiteit van de n. vagus te beoordelen tijdens complementaire en alternatieve medische therapieën. Daarom is het mogelijk om klinische trials te ontwerpen om het werkingsmechanisme van verschillende therapieën op de inflammatoire reflex te evalueren aan de hand van toetsbare klinische eindpunten die verband houden met activiteit van de n. vagus, ontstekingsreacties en de ernst van ziekte.

Fysiotherapie en de inflammatoire reflex

Fysiotherapie en ook alternatieve geneeswijzen zoals acupunctuur en meditatie, blijken invloed te hebben op de hartslagvariabiliteit. De hartslagvariabiliteit het verschil in hartslag frequentie bij een in- of uitademing. Een gezonde hartslagvariabiliteit kenmerkt zich door een iets snellere hartslag als je inademt en een iets langzamere hartslag als je uitademt. Hartslag variabiliteit is gecorreleerd met vagus activiteit en zo met de inflammatoire reflex. Gedragsinterventies, biofeedback, mindfulness, cognitieve therapie en relaxatie- en adem therapieën blijken de n. vagus te stimuleren, waardoor de vagale tonus toeneemt. Een hogere vagale tonus betekent meestal een fysieke en psychische toestand van welbevinden. Een lagere tonus wordt geassocieerd met ontstekingen, depressie, negatieve stemmingen, hartaanval en beroerte. Door het stimuleren van de n. vagus wordt de vagale tonus verhoogd, waardoor het lichaam sneller kan ontspannen na stress en ontstekingsprocessen worden geremd.

Opmerkingen samenvatter

Als fysiotherapeut zetten wij vaak bewegen, ademhalingsoefeningen, mindfulness en ontspanningsoefeningen in om angst, stress of pijn te verminderen. Dit artikel toont het belang van deze interventies aan op een nog dieper niveau, namelijk op het niveau van het immuunsysteem. Als fysiotherapeut kan je dus heel gericht ademhalingsoefeningen of ontspanningsoefeningen inzetten met als doel om de n. vagus te stimuleren en hiermee het autonome zenuwstelsel te reguleren. Dit vermindert in de eerste plaats angst, stress en pijn. In de tweede plaats, zoals in het artikel genoemd, kan het autonome zenuwstelsel door het immuunsysteem ontregeld zijn, waardoor bijvoorbeeld mensen met long-COVID-19 langdurig klachten kunnen houden. Interventies kunnen daarom worden ingezet als behandeling van bestaande klachten en om weefselherstel te bevorderen, maar zeker ook preventief om mensen minder vatbaar te maken voor ontstekingen. Zeker in deze tijd is het belangrijk om mensen te informeren en adviseren over mogelijkheden die zij zelf hebben om invloed uit te oefenen op hun immuunsysteem.

Bewerking van: Oke, S.L., & Tracey, K.J. (2009). The inflammatory reflex and the role of complementary and alternative medical therapies. Ann N Y Acad Sci, 1172: 172-180.

Foto bij artikel door filadendron / iStock.