Mindfulness, fysiotherapie en dementie

Recent ontving ik van een fysiotherapeute het bericht dat bij haar vader een beginnende vorm van dementie was geconstateerd. Ze vroeg zich af of mindfulness training het proces kan vertragen. Ter ondersteuning van deze fysiotherapeute ben ik in de literatuur gedoken en kwam tot een voorzichtige positieve conclusie.

Reviews

In een systematische review naar het effect van mindfulness-based interventies bij patiënten met milde cognitieve beperkingen of patiënten met dementie konden 11 artikelen geanalyseerd worden. Daaruit bleek dat mindfulness-based interventies door de patiënten goed geaccepteerd werden en geloofwaardig waren. De effectsterkte van mindfulness-based interventies bij patiënten met dementie was medium tot groot op psychosociale uitkomsten. De effectsterkte op cognitief functioneren was klein tot medium. De effectsterkte op biomarkers van dementie was erg wisselend en afhankelijk van de uitkomstmaat (Shim, Tilley, Im, Price, & Gonzalez, 2021). Een andere systematische review vindt reductie in depressie bij patiënten met dementie (Wang et al., 2020). Niet alle systematische reviews komen echter tot deze positieve conclusies (Nagaoka, Hashimoto, Takeuchi, & Sado, 2021), (Han, 2021).

Mindfulness, hersenen en dementie

Het is aannemelijk dat mindful in het leven staan als persoonlijkheidstrekken gecorreleerd is met minder amyloïd en TAU in de hersenen van ouderen die een verhoogd risico hebben op dementie van Alzheimer (Strikwerda-Brown, 2022). Ophoping van amyloïd en TAU zijn onderdeel van de pathofysiologie van Alzheimer.

Mindfulness training kan het functioneren van hersenregionen verbeteren die betrokken zijn bij geheugen (zoals de hippocampus). Recent onderzoek onder cognitief gezonde ouderen toont dat mindfulness training van acht weken dit beter doet dan cognitieve fitness training. De deelnemers in de mindfulness training verbeterden sterker op de Preclinical Alzheimer Cognitive Composite (PACC). De deelnemers in de mindfulness groep die meer vooruit gingen op de PACC lieten in hersenscans tevens een verbetering zien in de interconnectiviteit van het default mode netwerk, waar onder andere de hippocampus bij betrokken is. Dat is goed nieuws want het default mode netwerk is erg gevoelig voor de gevolgen van het ouder worden (Sevinc et al., 2021).

In een indrukwekkend onderzoek worden 48 deelnemers met cognitieve beperkingen of milde Alzheimer in vier sessies getraind in mindfulness meditatie. Deze meditatie moesten ze vervolgens een half jaar dagelijks beoefenen, ondersteund door audio-opnames. Van een aanzienlijke groep (n-22) konden de baseline en de follow-up MRI-scans vergeleken worden. Het resultaat is overtuigend. Mindfulness training gedurende zes maanden leidt tot significante veranderingen in corticale dikte en grijzestof volume in hersenregionen die betrokken zijn bij executieve functies en geheugen. Juist de regionen die normaal gesproken gevoelig zijn voor degeneratieve aandoeningen (Dwivedi et al., 2021).

Mindfulness training en ook loving kindness meditatie hebben een effect op hersenregionen die normaal gesproken ook gevoelig zijn voor de gevolgen van het ouder worden. Dat maakt het aannemelijker dat mindfulness training op deze regionen een direct effect heeft. De routes waarlangs de mindfulness training dit kan bewerkstelligen zijn zowel cognitief als emotioneel. Deels zijn daar natuurlijk de positieve voordelen van de concentratie- en de aandachttraining. Dit kan op de betrokken hersennetwerken een direct effect hebben. Maar er is ook een cognitief-emotionele route. In die zin dat piekeren, zorgen en negatieve emoties uiteindelijk een negatieve invloed hebben op het cognitieve functioneren, bijvoorbeeld via het aanzetten van de stress-as, terwijl acceptatie, tevredenheid en positieve emoties eerder een cognitief ondersteunend effect hebben. Mindfulness training leert de patiënt niet alleen de aandacht te reguleren, maar ook het denken en emoties te reguleren (Lutz et al., 2021).

Mantelzorg en mindfulness training

Niet alleen de patiënt met Alzheimer is gebaat bij mindfulness training, maar ook de mantelzorger. Mantelzorgers ervaren veel stress, hebben meer angst en depressieve symptomen, en ook de algemene gezondheid is verlaag ten opzichte van de normale populatie. Mindfulness training geeft de mantelzorger een significante reductie in stress, depressie en de ervaren zorgproblemen (Cheung et al., 2020). Dit wordt bevestigd door een recentere systematische review waarin zeven artikelen konden worden geïncludeerd. In vier van de zeven onderzoeken verlicht mindfulness based cognitive therapy (MBCT) de zorgstress (Chacko et al., 2022).

Een punt van aandacht zijn de mantelzorgers die minder toegang hebben tot de gezondheidszorg. Deels hebben ze minder toegang omdat hulpvragen en hulp ontvangen complexe processen kunnen zijn, bijvoorbeeld door taal of culturele barrières. In een onderzoek werd daarom de mindfulness interventie voor de mantelzorger face-to-face geoefend in de thuisomgeving. De therapeuten die de interventie begeleiden spraken de taal van de mantelzorger. Deze gerichte interventie op mantelzorgers die relatief onzichtbaar zijn, had positieve effecten op het mentale welzijn (Trinh Le & Lee, 2021).

Uit het bovenstaande blijkt dat de mate van mindfulness van de patiënt met dementie en ook de mate van mindfulness van de mantelzorger voor beide gunstige effecten heeft. Interessant is dat als beide partijen tegelijkertijd een verhoogde score hebben ze het op allerlei uitkomsten beter doen dan partners die gezamenlijk lager scoren op mindfulness. Die gezamenlijkheid in mindfulness lijkt een extra effect te hebben en is daarmee een argument om zowel de patiënt als de mantelzorger te trainen in mindfulness (Innis, Tolea, & Galvin, 2021). Onderzoek uit Nederland laat zien dat het geven van mindfulness training in koppels (patiënt en mantelzorger) positieve effecten laat zien, en door de deelnemers erg gewaardeerd worden (Berk et al., 2019).

Samenvattend

Over het geheel bezien is het antwoord op de vraag die de fysiotherapeut stelde positief. Mindfulness als persoonlijkheidskenmerk of mindfulness training heeft positieve effecten op allerlei aspecten rondom milde dementie van Alzheimer. Die positieve effecten gelden voor de patiënt zelf en ook voor de mantelzorger. De patiënt mag verbeteringen, of minder achteruitgang, verwachten in cognitief functioneren en ook in de emotionele toestand. Deze is gecorreleerd met verbeteringen in het functioneren van hersenregionen die betrokken zijn bij geheugen en andere centrale cognitieve taken. De fysiotherapeut kan ook aan andere interventies denken zoals bewegen, maar er is een grote groep van fysiotherapeuten die goed getraind zijn in het geven van mindfulness training binnen de fysiotherapie. Mindfulness training binnen de fysiotherapie is op een groot aantal vlakken een waardevolle toevoeging. Je kunt daarbij denken aan pijn- en stressreductie, maar ook aan de verbetering in kwaliteit van bewegen of meer houdingsbewustzijn. Globaal gesteld kan je zeggen dat mindfulness het herstel van de patiënt ondersteunt rond zijn fysiotherapeutische hulpvraag. Ook patiënten met dementie kunnen een fysiotherapeutische hulpvraag hebben rondom pijn en bewegend functioneren waar mindfulness, bijvoorbeeld mindful bewegen, geïndiceerd is. Bijkomend voordeel is dan dat er een kans is dat ook het cognitieve functioneren wat verbetert of minder snel achteruit gaat.

Breng als fysiotherapeut meer mindfulness in je werk. Zie de opleidingen: de Mindful Fysiotherapeut.

Geraadpleegde literatuur

Berk, L., Warmenhoven, F., Stiekema, A. P. M., van Oorsouw, K., van Os, J., de Vugt, M., & van Boxtel, M. (2019). Mindfulness-Based Intervention for People With Dementia and Their Partners: Results of a Mixed-Methods Study. Front Aging Neurosci, 11, 92. doi:10.3389/fnagi.2019.00092

Chacko, E., Ling, B., Avny, N., Barak, Y., Cullum, S., Sundram, F., & Cheung, G. (2022). Mindfulness-Based Cognitive Therapy for Stress Reduction in Family Carers of People Living with Dementia: A Systematic Review. Int J Environ Res Public Health, 19(1). doi:10.3390/ijerph19010614

Cheung, D. S. K., Kor, P. P. K., Jones, C., Davies, N., Moyle, W., Chien, W. T., . . . Lai, C. K. Y. (2020). The Use of Modified Mindfulness-Based Stress Reduction and Mindfulness-Based Cognitive Therapy Program for Family Caregivers of People Living with Dementia: A Feasibility Study. Asian Nurs Res (Korean Soc Nurs Sci), 14(4), 221-230. doi:10.1016/j.anr.2020.08.009

Dwivedi, M., Dubey, N., Pansari, A. J., Bapi, R. S., Das, M., Guha, M., . . . Ghosh, A. (2021). Effects of Meditation on Structural Changes of the Brain in Patients With Mild Cognitive Impairment or Alzheimer’s Disease Dementia. Front Hum Neurosci, 15, 728993. doi:10.3389/fnhum.2021.728993

Han, A. (2021). Mindfulness-Based Interventions for Older Adults with Dementia or Mild Cognitive Impairment: A Meta-Analysis. Clin Gerontol, 1-14. doi:10.1080/07317115.2021.1995561

Innis, A. D., Tolea, M. I., & Galvin, J. E. (2021). The Effect of Baseline Patient and Caregiver Mindfulness on Dementia Outcomes. J Alzheimers Dis, 79(3), 1345-1367. doi:10.3233/JAD-201292

Lutz, A., Chetelat, G., Collette, F., Klimecki, O. M., Marchant, N. L., & Gonneaud, J. (2021). The protective effect of mindfulness and compassion meditation practices on ageing: Hypotheses, models and experimental implementation. Ageing Res Rev, 72, 101495. doi:10.1016/j.arr.2021.101495

Nagaoka, M., Hashimoto, Z., Takeuchi, H., & Sado, M. (2021). Effectiveness of mindfulness-based interventions for people with dementia and mild cognitive impairment: A meta-analysis and implications for future research. PLoS One, 16(8), e0255128. doi:10.1371/journal.pone.0255128

Sevinc, G., Rusche, J., Wong, B., Datta, T., Kaufman, R., Gutz, S. E., . . . Lazar, S. W. (2021). Mindfulness Training Improves Cognition and Strengthens Intrinsic Connectivity Between the Hippocampus and Posteromedial Cortex in Healthy Older Adults. Front Aging Neurosci, 13, 702796. doi:10.3389/fnagi.2021.702796

Shim, M., Tilley, J. L., Im, S., Price, K., & Gonzalez, A. (2021). A Systematic Review of Mindfulness-Based Interventions for Patients with Mild Cognitive Impairment or Dementia and Caregivers. J Geriatr Psychiatry Neurol, 34(6), 528-554. doi:10.1177/0891988720957104

Strikwerda-Brown, C., Ozlen, H., PichetBinette, A., Chapleau, M., Marchant, N.L., Breitner, J.C.S., Villeneuve, S., PREVENT-AD Research Group. (2022). Trait mindfulness is associated with less amyloid, tau, and cognitive decline in individuals at risk for Alzheimer’s disease. Biological Psychiatry Global Open Science. doi:https://doi.org/10.1016/j.bpsgos.2022.01.001.

Trinh Le, C., & Lee, J. A. (2021). Home Visit Based Mindfulness Intervention for Vietnamese American Dementia Family Caregivers: A Pilot Feasibility Study. Asian Pac Isl Nurs J, 5(4), 207-216. doi:10.31372/20200504.1096

Wang, F. L., Tang, Q. Y., Zhang, L. L., Yang, J. J., Li, Y., Peng, H., & Wang, S. H. (2020). Effects of Mindfulness-based Interventions on Dementia Patients: A Meta-analysis. West J Nurs Res, 42(12), 1163-1173. doi:10.1177/0193945920916750

Bron: originele bijdrage citeren als – Burken, P. v. (2022). Mindfulness, fysiotherapie en dementie. Psychfysio Opleidingen: Nieuwegein. https://psychfysio.nl/mindfulness-fysiotherapie-en-dementie/

Foto bij artikel door Willowpix /iStock