Meer bewegen door ‘implementatie-intenties’ bij mensen met MS

Inmiddels is overtuigend aangetoond dat het voor mensen met Multiple Sclerosis gunstig is om fysiek actief te zijn. Maar uit onderzoeken blijkt dat deze patiëntengroep minder actief is dan wordt aanbevolen. Alleen bewijs uit onderzoeken is niet voldoende om mensen in beweging te krijgen. Psychologisch onderzoek naar gedragsmatige veranderingen lijkt nodig om de vertaling van de theorie naar de praktijk te maken.

Over het algemeen is er een mismatch is tussen de aanbevolen mate van activiteit en wat er in de praktijk gebeurt. Dat geldt niet alleen voor MS-patiënten, maar is een algemeen probleem. Mensen handelen niet altijd in lijn met wat beter voor ze is als het aankomt op gezondheidsgedrag. Deze ‘intention-behaviour gap’ wordt niet veroorzaakt door onvoldoende bewijs, maar door een ineffectieve vertaling van dit bewijs naar de praktijk. Er zijn talloze onderzoeken hiernaar gedaan en de belangrijkste factor om deze kloof te dichten is door het aanleren van een speciale vorm van intenties, zoals implementatie-intenties. Gezondheidsgerelateerde intenties -zoals regelmatig oefenen- moeten: (a) eerst gevormd worden door een doel vast te stellen en (b) vervolgens uitgevoerd worden (het realiseren van het doel). Om het doel vast te stellen is het nodig om te kijken in hoeverre mensen mentaal klaar zijn om het nieuwe gedrag toe te passen.

Fases van gedragsverandering

Volgens het transtheoretische model van gedragsverandering (TTM) doorlopen mensen verschillende fases als ze hun gedrag veranderen:

1. Precontemplatiefase, waarin mensen geen intentie hebben actie te ondernemen. Bij MS-patiënten is dit bijvoorbeeld het geval wanneer ze net de diagnose krijgen en eerst moeten dealen met deze ernstige en levensveranderende informatie. In deze fase kan je als behandelaar informatie geven over de voordelen van fysieke activiteit, risico’s van inactiviteit en het vergroten van eigen-effectiviteit.
2. Contemplatiefase, waarin mensen van plan zijn hun gedrag te veranderen in de komende 6 maanden. Mensen zijn zich in deze fase weliswaar bewust van de voordelen van bewegen, maar zijn nog erg bezig met de nadelen van een gedragsverandering. Bij mensen met MS kan het bijvoorbeeld zijn dat ze zich zorgen maken over extra vermoeidheid of vervelende sensaties na het sporten. In deze fase kan een interventie zijn om de voor- en nadelen die voor de patiënt het belangrijkst zijn door te bespreken. Eventuele irrationele nadelen kunnen zo worden weerlegd en andere strategieën kunnen samen worden bedacht.
3. Voorbereidingsfase, waarin mensen de intentie hebben om op korte termijn in actie te komen. Vaak hebben ze al iets gedaan, zoals sportkleding kopen of uitzoeken welke mogelijkheden er zijn. Deze mensen hebben ondersteuning nodig om een specifiek en aangepast plan te maken om te gaan sporten. Bij MS-patiënten is het vooral belangrijk om te kijken naar type en intensiteit van de sport, en hoe het in hun dagelijkse ritme past.
4. Actiefase, waarin mensen al aanpassingen in hun leefstijl hebben gemaakt in de afgelopen 6 maanden. Ze zijn bijvoorbeeld lid geworden van een sportclub en hebben vaste momenten om te sporten.
5. Behoudfase, waarin het geïmplementeerde nieuwe gezondheidsgerelateerde gedrag al minstens 6 maanden wordt volgehouden.

Deze fases laten zien dat niet alle mensen baat hebben bij dezelfde interventie, maar dat de interventie aangepast moet worden aan de fase waar de patiënt in zit. Bij mensen met MS moeten daarbij ook ziekte-specifieke factoren meegenomen worden. Er zijn twee punten waar een behandelaar in ieder geval rekening mee moet houden; ten eerste zijn ze mogelijk vaker in de 2^e fase, omdat ze meer beperkingen voelen om te starten met bewegen. Ten tweede hebben ze vaker bijkomende beperkingen, zoals fysieke problemen, waardoor het moeilijk voor ze is om in beweging te komen. Maar ook geheugenproblemen, vermoeidheid, weinig energie en andere factoren kunnen een rol spelen.

Vermoeidheid

Vermoeidheid komt naar schatting voor bij 90% van de mensen met MS. Een groot deel daarvan noemt vermoeidheid de grootste beperkende factor, zowel motorische als cognitieve vermoeidheid. Dit is een grote barrières om te gaan sporten. Er zijn verschillende soorten vermoeidheid bij MS: fatigue en fatigability. Fatigue is het subjectieve gevoel van vermoeidheid. Fatigability is een verandering in prestatie die geobserveerd en gemeten kan worden. Fatigability kan fysiek of cognitief zijn. Fatigue en fatigability uiten zich in de praktijk niet heel verschillend, maar er zitten wel andere neurale netwerken achter. De precieze mechanismes achter beide vormen van vermoeidheid zijn niet bekend, waardoor er ook geen behandeling voor vermoeidheid is. Uitzondering is secundaire vermoeidheid, bijvoorbeeld wanneer vermoeidheid ontstaat door een slaapstoornis, bijwerkingen van medicatie of andere oorzaken. Om vermoeidheid te voorkomen, gaan veel mensen dan onder andere inspannende activiteiten vermijden. Uit onderzoeken blijkt dat dit uiteindelijk niet bijdraagt aan een afname van de vermoeidheid. Tegelijkertijd hebben veel mensen ook wel de intentie om te bewegen of te sporten, aangezien veel mensen met MS een groot eigen belang hebben om alles te doen om hun fysieke en psychologische staat te verbeteren. Vermoeidheid lijkt vooral invloed te hebben op het realiseren van deze doelen.

Implementatie-intenties

Een interventie die kan helpen bij het realiseren van de doelen is het vormen van implementatie-intenties. Deze psychologische strategie is effectief gebleken in verschillende gezondheidsdomeinen. Het vormen van implementatie-intenties is gebaseerd op een specifieke vorm van planning. Mensen plannen wat, wanneer, waar en hoe ze een actie gaan ondernemen om hun doel te bereiken. De formulering heeft een ‘als… dan…’ vorm. Bijvoorbeeld: ‘Als ik op mijn werk de kans heb om te kiezen tussen de trap en de lift, dan kies ik voor de trap’. Of: ‘Als ik op maandag thuis kom uit mijn werk, dan ga ik een half uur wandelen in het park’. De effectiviteit van implementatie-intenties wordt uitgelegd aan de hand van twee processen. Ten eerste wordt de mentale representatie van de situatie na de ‘als’ heel toegankelijk en levendig, waardoor mensen meer perceptueel zijn voorbereid op de situatie. De trap kan moeilijk worden genegeerd en op maandagen wordt het thuiskomen een belangrijk moment. Ten tweede is de actie (trap nemen/wandeling maken) sterk gekoppeld aan de mentale representatie van de situatie en kan daardoor makkelijk worden ingezet zonder verdere intentionele controle. De actie wordt automatisch geïnitieerd en vraagt daarom om minder zelfregulering.

De planning van de actie zou samen moeten gaan met het plannen van coping bij barrières. Dus bijvoorbeeld; ‘Als barrière X optreedt, dan doe ik Y’. Bij MS kan een voorbeeld zijn: ‘Als ik me moe voel op maandag na werk, dan herinner ik mezelf aan hoe goed ik me vorige week na het sporten voelde’. Het MS-specifieke probleem van vermoeidheid wordt zo effectief ingezet als deel van de oplossing om inactiviteit te voorkomen.

Conclusie en opmerkingen

De auteurs van dit artikel stellen dat mensen met MS baat hebben bij een praktische en persoonlijke aanpak om de gunstige effecten van beweging te behalen. Dit kan ze vooral helpen in de eerste fases van de gedragsverandering. De auteurs vinden dat de primaire focus van onderzoek moet verschuiven van analyse van de effecten van fysieke training naar de specifieke moeilijkheden die mensen met MS daarin ondervinden, door de theorie naar de praktijk te vertalen. Deze groep mensen heeft namelijk voor een deel dezelfde barrières als gezonde mensen, maar ook ziekte-specifieke uitdagingen. Psychologische tools zoals implementatie-intenties kunnen hierbij helpen.