Klachten door disfunctioneel ademhalen: een theoretisch model

Disfunctionele ademhaling is een ademhalingsstoornis die gekenmerkt wordt door inefficiënt ademhalingspatroon, zonder duidelijke anatomische of fysiologische oorzaak. De symptomen variëren van ademtekort tot duizeligheid en hartkloppingen. Deze fysieke sensaties kunnen soms zomaar ontstaan en leiden tot een vermindering van de gezondheidsgerelateerde kwaliteit van leven. Deze functiestoornis komt wereldwijd veel voor, maar er is nog veel onderzoek nodig. De belangrijkste link lijkt disfunctioneel ademen te hebben met iemands emotionele toestand en situationele triggers, zoals als onderdrukte woede en verdriet.
De diagnose wordt vaak gesteld door subjectieve metingen, zoals visuele inspectie van het ademhalingspatroon. Door een gebrek aan studies van hoge kwaliteit en de afwezigheid van gevalideerde diagnostische meetinstrumenten zijn er geen goede objectieve methodes om de diagnose disfunctioneel ademen te stellen.

Disfunctioneel ademen wordt geassocieerd met psychologische factoren zoals stress en angst. Recent hebben onderzoekers gesuggereerd dat dit de belangrijkste oorzaak van disfunctioneel ademen is. In dit artikel beschrijven de auteurs een theoretisch model van het ontstaan van disfunctioneel ademen.
Meerdere onderzoeken laten zien dat een aantal van de algemeen gerapporteerde symptomen bij disfunctioneel ademen getriggerd worden door emotionele reacties. Hierbij is nog de vraag welke cerebrale mechanismes de conversie van emotionele reacties in functionele en fysiologische veranderingen teweeg brengen. Vragen blijven hoe emotioneel geladen situaties kunnen leiden tot ademloosheid, en waarom de cardiovasculaire en respiratoire systemen zo eenvoudig aangedaan zijn door psychologische reacties.
De auteurs benadrukken dat het theoretische model dat hieronder beschreven wordt niet toepasbaar is op secundaire disfunctionele ademhalingspatronen omdat die aandoening wel gekarakteriseerd worden door anatomische en fysiologische veranderingen.

Psychosomatische theorie

Deze psychosomatische theorie van disfunctioneel ademen ontwikkelden de auteurs om complexe psychofysiologische fenomenen uit te leggen die vaak voorkomen voor- en tijdens het disfunctioneel ademen.
De theorie stelt in essentie dat excessieve interoceptieve bewustwording (zoals teveel denken aan lichamelijke sensaties) kan leiden een verstoring van de stabiliteit van de ademhaling. Dit gebeurt mogelijk omdat ademhaling geen enkele vorm van bewuste controle vereist. Tijdens sporten bijvoorbeeld nemen de ademhalingsfrequentie en volume op een natuurlijke manier toe om de spieren van voldoende zuurstof te kunnen voorzien. Toch kan de automatische controle van ademhaling overruled worden door bewuste acties; mensen zijn in staat om de respiratoire activiteit bewust bij te sturen. Dit komt omdat skeletspieren de bewegingen van de ribbenkast controleren. In theorie kan dit mechanisme gebruikt worden om de negatieve effecten van stress en angst te controleren, bijvoorbeeld door het doen van ademhalingsoefeningen. Patiënten met disfunctioneel ademen blijken moeilijkheden te hebben met het verplaatsen van de aandacht van de ademhaling naar externe stimuli. Zij blijven gefixeerd op de interne stimuli en blijven dus hun ademhaling bewust controleren.

Contraproductief beschermingsmechanisme

Het interoceptieve sensorische systeem bestaat uit receptoren die zich overal in het lichaam bevinden, bijvoorbeeld in skeletspieren en het hart. Dit systeem zendt signalen uit naar de hersenen, die de informatie verwerken en ons in staat stellen om onze fysiologische status te interpreteren. Volgens het theoretisch model van disfunctioneel ademen hebben de effecten van het interoceptieve sensorische systeem bij mensen met disfunctioneel ademen een sterke koppeling met de aandacht en de emoties. Mensen met disfunctioneel ademen blijken eerder geneigd om hun aandachtsfocus naar binnen te richten zodra stress en angst toenemen, bijvoorbeeld op bewegingen van de ribbenkast.
Bij mensen met disfunctioneel ademen is het richten van de aandacht op interne stimuli een disfunctionele strategie die ze gebruiken om de gevolgen van negatieve gedachten te voorkomen. Dit excessieve interoceptieve bewustzijn kan er toe leiden dat er instinctief controle wordt uitgeoefend op de elektrische signalen naar de musculatuur. Dit mechanisme is echter contraproductief omdat de juiste tijd en intensiteit die nodig zijn om het organisme van voldoende zuurstof te voorzien automatisch geregeld wordt in het brein. Zo kunnen mensen met disfunctioneel ademen onterecht diep gaan zuchten of de adem inhouden en zo de respiratoire cirkel verstoren. Gezien de precieze synchronisatie van fysiologische systemen kunnen veranderingen in het ademhalingspatroon leiden tot een veranderde activiteit van het hart en de hersenen, de patiënt kan dit als ‘klacht’ interpreteren. Bovendien ervaren patiënten met disfunctioneel ademen moeilijkheden bij het onderdrukken van negatieve emotionele reacties wat ze ervan weerhoudt om de aandacht af te leiden van interne stimuli of terug te leiden naar de exteroceptieve sensorische cues. Zo ontstaat er een domino-effect dat leidt tot periodes van onregelmatige periodes van ademhaling, meer negatieve gevoelens en associatieve gedachten.

Schakelen van de gedachten

Voor de meeste mensen is het switchen van de aandacht terug van interne sensorische informatie (zoals bewegingen van de ribbenkast), naar externe invloeden (zoals sensorische signalen in de omgeving) relatief makkelijk. Bij patiënten met disfunctioneel ademen zijn de aandachtscontrole en de emotionele regulatie op een bepaalde manier aangetast, waardoor een vicieuze cirkel optreedt.
Het doen van ademhalingsoefeningen en bewust beïnvloeden van de ademhaling is een veelgebruikte interventie in zowel de fysiotherapie als in andere vakgebieden. Bij mensen met disfunctioneel ademen is er juist sprake van overactieve monitoring en is deze interventie niet zomaar geschikt. Het vraagt kundigheid om te ‘sleutelen’ aan de ademhaling bij mensen met klachten door disfunctioneel ademen. Psychosomatisch fysiotherapeuten en therapeuten geschoold in de methode van Dixhoorn zijn hier goed in. Soms in indirect werken met de ademhaling de juist de ingang. De auteurs adviseren aan het eind van dit artikel om ook afleiding via audiovisuele stimulatie in te zetten.

De auteurs van dit artikel benadrukken dat het bovenbeschreven theoretisch model niet het ontstaan en het voortduren van de ‘symptomen’ bij alle mensen met disfunctioneel ademen afdoende kan verklaren. Bij een subgroep kan bijvoorbeeld emotionele triggers lange-termijn-herinneringen oproepen die te maken hebben met eerdere traumatische ervaringen en op die manier leiden tot verstoorde ademhalingsepisodes.

Toekomstig onderzoek is nodig om het theoretisch model in dit artikel te controleren en om de achterliggende mechanismen te onderzoeken van disfunctioneel ademen op perifere fysiologische responses.
Behandelaars, waaronder fysiotherapeuten, worden gestimuleerd om niet-invasieve methodes van sensorische stimulatie te gebruiken zoals muziek en video’s tijdens verstoorde ademhalingspatronen om de negatieve lichamelijke sensaties verminderen die worden ervaren door patiënten met disfunctioneel ademen. Audiovisuele stimulatie kan de acute effecten van onregelmatige ademhalingspatronen tegen te gaan, door mensen af te leiden. Deze audiovisuele stimulatie zullen de interne associaties onderdrukken. Meditatietechnieken zoals mindfulness kunnen ook worden gebruikt als lange termijn interventies.