Fibromyalgie en fysiotherapie

Portrait of a middle aged Japanese woman standing outdoors with arms crossed

Dit is een praktisch overzicht over fibromyalgie binnen de fysiotherapie. Het is geen compleet overzicht, maar een inspirerende verzameling van wat we binnen Psychfysio opleidingen daarover hebben gepubliceerd.

Oorzaken van fibromyalgie

De etiologie van fibromyalgie is nog onbekend. Mogelijk is er bij fibromyalgie sprake een verminderde activiteit van de HPA-as waardoor er verlaagde cortisol niveaus zijn. Hypocortisolisme is geassocieerd met gegeneraliseerde pijnen en veroorzaakt vermoeidheid. Een uitgebreide meta-analyse toonde dat hypocortisolisme aan voor zowel fibromyalgie als het chronische vermoeidheidssyndroom. Voor het spastischedarmsyndroom zou dat niet gelden. Het hypocortisolisme zou ontstaan op basis van chronische stress. Deze geeft een verhoging van cortisol niveaus, maar op den duur een hypocortisolisme. Bij hypocortisolisme is het goed om zowel stressmanagement als beweegactiviteiten aan te bieden in het behandelplan.

Het is goed om ook ideeën van de complexe systeemtheorie mee te nemen. Deze theorie stelt dat  complexe systemen zich doorgaans niet-lineair gedragen. Dat laatste betekent dat kleine oorzaken soms onverwacht grote gevolgen hebben, of omgekeerd dat grote oorzaken een klein effect hebben. Kortom, de stimulus-respons relatie is minder voorspelbaar. Een van de voordelen van dergelijke systemen is flexibiliteit en aanpassingsvermogen. Bij patiënten met fibromyalgie zie je een afvlakking van de hartslagvariabiliteit. Dit kan een aanwijzing zijn dat het autonome zenuwstelsel in een meer ‘rigide’ stand staat, bijvoorbeeld richting sympathische hyperarousal. Hartslagvariabiliteit biofeedback is een ingang om het autonome zenuwstelsel weer meer in balans en adaptief wendbaar te krijgen.

Verhoogde stress, angst en depressie

Het stressniveau van patiënten met fibromyalgie is verhoogd ten opzichte van de algemene bevolking. Deze stress kan de pijnklachten onderhouden. Belangrijk is te beseffen dat stress voor een deel ook het gevolg is van de fibromyalgie. Van de psychiatrische aandoeningen komen angststoornissen en depressie het meest voor bij fibromyalgie. De frequentie van voorkomen ligt voor angst op 13%-63,8% en voor depressie op 20%-80%. Dat is duidelijk hoger dan de 7% in de algemene populatie. Bij de familieleden van fibromyalgie patiënten komen ook meer psychiatrische aandoeningen voor. Post traumatische stressstoornis (PTSS) komt bij 50% van de fibromyalgie patiënten voor, tegen 6% in de algemene populatie.

Verminderde pijnmodulatie

Bij fibromyalgie speelt een verminderde pijnmodulatie. Dat blijkt onder andere uit het onderzoek naar placebo-effecten. Placebo medicatie blijkt gemiddeld genomen geen klinisch relevant effect te hebben op de pijn bij fibromyalgie. Bij andere aandoeningen, zoals pijn door diabetische perifere neuropathie, blijkt het placebo-effect wel klinisch relevant te zijn. Deze meta-analyse gaat over gemiddelden in groepen. Neemt niet weg dat individuele fibromyalgie patiënten soms wel een klinische relevante verbetering behalen op placebo.

Persoonlijkheid en fibromyalgie

De vraag is of patiënten met fibromyalgie een kenmerkende persoonlijkheid hebben. Dat is best moeilijk om te onderzoeken. Een vergelijkend onderzoek ten opzichte van gezonde personen of de algemene populatie is onvoldoende. Beter is het als je fibromyalgie patiënten vergelijkt met een andere pijnconditie. Een onderzoek deed dat. Ze bekeken of er een verschil was tussen de persoonlijkheid van patiënten met fibromyalgie en patiënten met aanverwante reumatische aandoeningen. Er blijkt een verschil te zijn. Op de Big-five persoonlijkheidsfactoren scoren patiënten met fibromyalgie hoger op altruïsme, emotionele instabiliteit en openheid. Vooral de eerste twee kunnen een  onderhoudende factor zijn: bij altruïsme kan de patiënt zichzelf makkelijk voorbij lopen, en bij emotionele instabiliteit ervaart de patiënt meer negatieve emoties en stress.

TIP:  EMG-biofeedback veelbelovend bij fibromyalgie patiënten

Perfectionisme

Een deel van de patiënten met fibromyalgie worden gekenmerkt door perfectionisme. Dat is ongunstig want door de zelfkritiek die daarbij hoort gaan ze de lat hoger leggen, terwijl dit door pijn of vermoeidheid niet haalbaar is. Falen, en daarmee incompetentie gevoelens, schaamte en minderwaardigheid liggen op de loer. Ze ervaren bij perfectionisme meer angstsymptomen. Deze relatie tussen perfectionisme en angst wordt extra sterk als de patiënt catastrofeert over pijn en er sprake is van cognitieve fusie.

Onveilige hechting

De mate waarin de patiënt met fibromyalgie veilig gehecht of onveilig gehecht is, bepaalt de kwaliteit van leven van de patiënt. Patiënten met fibromyalgie die veilig gehecht zijn ervaren een hogere levenskwaliteit. Is de patiënt onveilig gehecht dan is er een grotere kans op depressie en daarmee een lagere levenskwaliteit.

Fibromyalgie als herstel belemmerde factor

Fysiotherapeuten moeten beseffen dat fibromyalgie een slechtere uitkomst voorspelt van gewichtsoperaties. Deze patiëntengroep heeft na een totale heup- of knieoperatie meer pijn. Ze functioneren na de operatie slechter dan patiënten zonder fibromyalgie. Ook zijn ze, begrijpelijk, minder tevreden met de uitkomsten. Deze slechtere prognose kan een reden zijn om meer in te zetten op fysiotherapeutische behandeling.

Fysiotherapie bij fibromyalgie

Gezien de verstrengelingen tussen de elementen van het biopsychosociale model is het niet goed mogelijk de interventies op te delen in puur fysieke interventies of psychologische interventies. Natuurlijk lijkt het aangrijpingspunt van een interventie soms duidelijk meer fysiek te zijn en soms meer psychologisch, maar vaak is er ook veel overlap. Daarom wordt hier gewoon een opsomming gegeven.

Fysieke training

Oefentherapie en training mag niet ontbreken binnen de behandeling van patiënten met fibromyalgie. Een matige fysieke inspanning van 25 minuten geeft direct na deze inspanning een vermindering in pijnsymptomen en pijngevoeligheid. De toegenomen pijnregulatie correspondeerde met een verbeterde pijnregulatie in het brein. Meer specifiek in de anterior insula en de linker dorsolaterale prefrontale cortex (dlPFC). De gunstige effecten van fysieke training zijn ook onderzocht over langere trainingsperioden. In een onderzoek met een protocol van 12 weken werd relatief matig qua intensiteit getraind. Het effect was dat de patiënten in het dagelijks leven meer fysiek actief werden en dat de pijn, depressie en fysieke beperkingen afnamen. Belangrijk is dat de patiënt na deze 12 weken door moet trainen, anders nemen de klachten en beperkingen weer toe. Dat patiënten met fibromyalgie fysiek meer actief worden is ook belangrijk voor hun vermogen voor pijnregulatie via afleiding. Een onderzoek toonde dat hoe meer ze fysiek actief zijn des te beter werkt afleiding van pijn. Het blijkt dat het bewegen de pijnmodulatie verbetert. Hersenscans bevestigen dit. Zo zie je dat er altijd sprake is van het biopsychosociale model. Je kunt de patiënt afleiding aanleren, maar beter is dit te ondersteunen met meer fysieke activiteit.

TIP:  Huppelen als tussenstap tussen wandelen en hardlopen

Diverse vormen van fysieke training zijn effectief in het reduceren van de klachten en het verbeteren van het fysieke- en mentale functioneren. Een onderzoek dat we uitlichten maakt een vergelijking tussen pilates op de mat en hydrotherapie bij patiënten met fibromyalgie. In essentie zijn beide oefenvormen even effectief. Dat is goed nieuws want niet iedere fysiotherapeut kan hydrotherapie aanbieden. Pilates is dan een goed alternatief.

Lichaamsbewustwording

Een benadering die eigenlijk altijd meegenomen moet worden in de behandeling van patiënten met fibromyalgie is het bevorderen van lichaamsbewustwording. Dit kan met verschillende methoden en oefenvormen bereikt worden. Denk daarbij aan progressieve relaxatie, Laura Mitchel relaxatie, mindfulness, Feldenkrais, tai-chi of bijvoorbeeld dansante fysiotherapie. Het grote voordeel is dat het ontspannen- en moeiteloze bewegen toeneemt. Ook de signalering en regulering van overbelasting neemt toe. En niet onbelangrijk, ook het emotionele gewaarzijn en emotieregulering neemt toe. Dat laatste is belangrijk omdat onverwerkte- of slecht gereguleerde emoties een rol spelen bij fibromyalgie en chronische pijn in het algemeen.

Ook de pijnregulering kan bij mindful bewegen toenemen. Bij fibromyalgie is het vermogen van de primaire motorische cortex om het pijnsysteem te dempen afgenomen. Mindful bewegen is een mooie neuroplastische stimulus die de inhibitie-kracht van de motorische cortex op het pijnsysteem kan verbeteren. Een meta-analyse laat zien dat lichaamsbewustwordingsoefeningen gunstige effecten hebben op de pijn, en fysieke en mentale uitkomsten bij fibromyalgie. Voor fysiotherapeuten betekent dat dat naast fysieke training gericht op bijvoorbeeld kracht, lenigheid, uithoudingvermogen, coördinatie en stabiliteit, er ook aandacht moet zijn voor lichaamsbewustwording.

Natuurlijk moet in dit kader ook tai-chi genoemd worden. Tai-chi is een prachtige methode waarin mildheid, mindfulness, acceptatie en compassie in het bewegen samenkomen. Er zijn veel verschillende stijlen van tai-chi en ook langere en kortere vormen (choreografieën). Een onderzoek beschreef een verkorte 8-vorm tai-chi bij patiënten met fibromyalgie. Het programma duurde 12 weken. Ten opzichte van een educatie groep gaan ze significant sterker vooruit op pijnreductie en fysiek- en mentaal functioneren.

Dansante fysiotherapie

Speciale aandacht willen we geven aan dansante fysiotherapie bij fibromyalgie. We schreven eerder al over de vele voordelen van het toevoegen van elementen dans binnen de fysiotherapie. Meer specifiek kan danste fysiotherapie de pijn en ziekte-impact van fibromyalgie verminderen. Mooi onderzoek binnen een fysiotherapeutische setting in Brazilië laat zien dat zumbatraining gunstige effecten heeft op de pijn en ziekte-impact. En wat dacht je van buikdansen binnen een fysiotherapeutische setting voor fibromyalgie patiënten? Misschien is buikdansen voor de Nederlandse fysiotherapeut nog een stap te ver, maar het inspireert wel om te zien wat fysiotherapeuten in andere landen aanbieden. Bijkomend voordeel van dansant bewegen binnen de fysiotherapie is dat de uitval erg laag is bij deze milde en plezierige beweegvorm.

Low-impact oefenen op muziek

Men hoeft niet per se dansant bewegen in te zetten, ook fysieke training op de maat van de muziek heeft duidelijk een extra voordeel bij patiënten met fibromyalgie. In een onderzoek werden de patiënten low-impact ’traditionele aerobe-training’ aangeboden. De een groep voerde deze oefeningen uit op de maat van melodische muziek, de andere groep zonder muziek. De groep die op de maat van de muziek oefende ervoer significant meer  verbetering in ongemak van pijn, kwaliteit van leven, depressie en evenwicht.

TIP:  Krachttraining bij verschillende patiëntengroepen

Massage

Ook massage heeft gunstige effecten voor een patiënt met fibromyalgie. De massage moet dan wel langer dan vijf weken aangeboden worden, zo bleek uit een review. De patiënt ervaart door massage een vermindering in pijn en een verbetering in mentaal welbevinden. Als solo interventie is het echter onvoldoende omdat bij follow-up de effecten verdwenen zijn. Daarom zijn educatie, fysieke training, relaxatie, lichaamsbewustwording belangrijkere ingangen, die een meer duurzame persoons- en leefstijlverandering ingang zetten. Mits volgehouden.

EMG-Biofeedback

Biofeedback gericht op de spierspanning kan ook een goede ingang zijn. Een onderzoek plaatste de elektroden op de extensoren van de bovenarm, de trapezius pars descendens en de m. frontalis. De patiënten met fibromyalgie kregen zes dagen achtereen EMG-biofeedback training, waarbij ze aangemoedigd werden (diverse) spierontspanningstechnieken toe te passen. Het resultaat is gunstig. Er worden in vergelijking met placebo significant grotere verbeteringen behaald op pijn VAS, pijnpunten, fibromyalgie impact vragenlijst en de zes minuten wandeltest. Kanttekening is wel dat de patiënt goed begeleidt moet worden richtig spierrelaxatie.

Psychologische interventies bij fibromyalgie binnen de fysiotherapie

Fysiotherapeuten kunnen hun fysiek georiënteerde interventies ondersteunen met psychologisch georiënteerde interventies. Een meta-analyse laat zien dat patiënten met fibromyalgie met psychologische interventies positieve effecten behalen op pijn, slaapproblemen, catastroferen, functionele status en gedeprimeerdheid. Soms is daar een psycholoog bij nodig, maar veel kunnen fysiotherapeuten ook zelf. Je kunt daarbij denken aan psycho-educatie en pijneducatie, relaxatietraining, mindfulness-vormen, cognities verbeteren met REBT, acceptatie bevorderen, emotionele verwerking, en gedragsmatige aanpak. Scholing daarin is wel noodzakelijk. Deze wordt binnen de fysiotherapie voldoende aangeboden.

Emotieregulatie

Waarschijnlijk hebben patiënten met fibromyalgie een verstoorde emotieregulatie. Ze hebben minder positieve emoties en meer negatieve emoties dan de controlegroep zonder klachten. De intensiteit van de emoties zijn ook hoger dan in de controlegroep. Ook neigen ze emoties uit de weg te gaan (vermijden). Positieve emoties geven bij gezonde mensen een pijndemping. Deze treedt niet duidelijk op bij patiënten met fibromyalgie. fMRI data van het brein laten zien dat ze tijdens de pijnstimulatie zich minder goed kunnen oriënteren op positieve (afleidende) stimuli. Dat betekent dat het advies om positieve afleiding te zoeken genuanceerd gegeven moet worden. Mogelijk moet eerst het herkennen en waarderen van positieve gebeurtenissen verbeterd worden. Dat kan bijvoorbeeld via de oefening ‘drie goede dingen’ of via de coachingsstijl oplossingsgericht werken. Belangrijk is ook de persoonlijkheidskenmerken. Het niet uiten van emoties en de daaronder liggende behoefte, is in het algemeen niet goed. Vooral patiënten met fibromyalgie die gekenmerkt worden door het gemakkelijk ervaren van boosheidsgevoelens, ervaren meer pijn als ze deze gevoelens binnenhouden.

Bron

Peter van Burken

Peter van Burken

Psycholoog / ex-fysiotherapeut. Auteur van Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut en het boek Mindfulness en Fysiotherapie. Initiator en docent Psychfysio opleidingen.

Zin in een leuke en boeiende cursus?

Kijk dan hier voor inspiratie!

" 3000+ tevreden fysiotherapeuten gingen je voor. "

Nieuwsbrief

Elke twee weken 3 samenvattingen voor fysiotherapeuten. Gratis, al 17 jaar. 6000+ fysiotherapeuten gingen je voor.

Volg ons op facebook:

Database met 1500+ artikelen

Voorjaar 2023

Werken met beleving en emotie binnen de fysiotherapie

3 dagen. Start 15 mei 2024. Prijs € 595,- …

Acceptance and Commitment Therapy bij pijn

3 dagen. Start 7 juni 2024. Prijs € 495,-…

Pijn- en Stressmanagement technieken

3 dagen. Start 31 mei 2024. Prijs € 595,-…

Vrouw doet pilates oefeningen en voorkomt daardoor rugpijn.

Fysiopilates opleiding

9 dagen. Start 10 september 2024. Prijs € 1395,-…

De Mindful Fysiotherapeut

8 dagen. Start 12 september 2024. Prijs € 1395,-…

Dansante Fysiotherapie op basis van Laban/Bartenieff

8 dagen. Start 20 september 2024. Prijs € 1395,-…

Vrouw stretcht mindfull tegen rugpijn.

Belevingsgericht lichaamswerk binnen de fysiotherapie

5 dagen. Start 28 september 2024. Prijs € 995,-…

kngf-logo-klein
keurmerk-fysiotherapie-logo-klein
crkbo_instelling_rgb