De dieperliggende biologische functies van dansant bewegen

Dansen is een universeel menselijk verschijnsel. Maar hoe komt het dat mensen dansen? En waarom vinden mensen het prettig om naar dansen te kijken? De antwoorden hierop laten evolutionair de dieperliggende biologische functies van dansen zien. In dit artikel worden de onderliggende neurowetenschappelijke en biogedragsmatige effecten besproken. Deze informatie kan de fysiotherapeut helpen zijn kijk op bewegen en beweeg interventies te verbreden.
Darwin associeerde dans en muziek met hofmakerij en paring. Ook moderne theorieën zien dans als een instrument om seksueel succes te verhogen. Gelukkig is de kijk van moderne theorieën wel verbreed en benadrukken ze ook het plezier, de emotionele ervaring, de sociale binding die ontstaat en de communicatieve aspecten van dans. De auteurs van het huidige artikel willen duidelijk maken dat het bij dans niet alleen draait om seks en reproductie. De auteurs zien deze elementen meer als secundair, terwijl voor de evolutionaire verklaring er meer primaire processen aan dans ten grondslag liggen. De auteurs halen hun inspiratie uit de psycho-neuro-endocrinologie. Dans heeft bewezen positieve effecten op:

• het oxytocine niveau na een periode van eenzaamheid of verdriet,
• het verlagen van het cortisol niveau na een periode van stress,
• Het verhogen van beloning gerelateerde neurotransmitters waaronder endorfine en opioïden,
• het immuun functioneren,
• de calorieënbalans,
• bewegingscoördinatie,
• spiertonus,
• cardiovasculaire gezondheid,
• sociaal emotionele coping vaardigheden,
• zelfvertrouwen,
• zelfwaarde,
• de sociale orde in het systeem door het reguleren en kanaliseren van agressie, lust, en sterke emotionele ontladingen.

Dans heeft dus een belangrijke psychobiologische functie en dat verklaart het evolutionaire en culturele succes. De auteurs onderbouwen het centrale belang van dans voor mensen vanuit twee routes.

• Indirect bewijs uit archeologie, vergelijkende psychologie, ontwikkelingspsychologie, en cross culturele psychologie.
• Door bewijs aan te dragen voor zes neurologische en biogedragsmatige functies die een primair biologisch effect hebben (focus/flow, basis emotionele ervaringen, verbeelding, communicatie, zelfkennis, en sociale cohesie).

Indirecte bewijzen voor het centrale belang van dans

Archeologie

In grottekeningen ziet men al figuren die dansen. Figuren die in een cirkel staan, dezelfde bewegingsrichting hebben, een zekere mate van ritmiek vertonen (gelijke afstanden), en figuren die de armen en benen gebogen hebben, de armen vaak boven het hoofd. Op basis van deze ‘dans criteria’ zijn er tekeningen gevonden die teruggaan tot 30.000-70.000 jaar voor Christus die verwijzen naar dansactiviteit.

Vergelijkende (dier)psychologie

Dans is uniek menselijk en komt in het dierrijk feitelijk niet voor. De auteurs bekijken welke diersoorten ook ritmische motor entrainment vertonen en de maat kunnen houden. Het zijn vooral vogels en insecten die dit lijken te doen. Diersoorten die genetisch niet aan ons en ook niet aan elkaar gerelateerd zijn. Een chimpansee staat een stuk dichter bij ons maar danst niet spontaan. Het is zeer moeilijk om hem iets ritmisch bij te brengen. Bovendien is het dans-achtig gedrag dat dieren vertonnen erg stereotype. In die zin lijkt menselijke dans niet diep vanuit de evolutionaire ladder te zijn ontstaan.

Het ontwikkelingsperspectief

Dansen zit er al vroeg in. Een drie weken oude baby begint spontaan op de maat van de muziek mee te bewegen. Dit is ook cross-cultureel aangetoond. Dit blijkt een natuurlijke eigenschap te zijn, want slechts een klein percentage van de mensen hebben moeite met maathouden (14%). Bij maathouden zijn de volgende hersenstructuren betrokken: basale ganglia, supplementaire motorische regionen, linker frontotemporale en tempo-calosum paden door de arcuate fasciculus. Deze netwerken worden meer actief bij muziek en danstraining.

Het cross culturele perspectief

Overal wordt gedanst en voor een deel met dezelfde elementen. Door de verschillende dansstijlen en culturen heen blijkt er een duidelijke voorkeur te zijn voor bepaalde dansbewegingen. Dat suggereert een gemeenschappelijke cognitieve structuur onderliggend aan alle danscreaties. Deze voorkeur voor bepaalde dansbeweging wordt niet (geheel) gedicteerd vanuit de menselijke anatomie. Het aantal vrijheidsgraden van bewegen die vanuit de combinaties van gewrichten mogelijk is is namelijk aanzienlijk groter dan de beperkte voorkeur die we hebben voor bepaalde specifieke dansbewegingen. Enkele dansbewegingen die men door alle tijden heen en in alle culturen aantreft:

• Vrouwelijke dans: haar blik wat verlegen afgewend, haar nek tonend en met één hand speels haar rok bewegen. Een uitdrukking van speelse verlegenheid.
• Extreem achterover buigen speels de zwaartekracht provocerend, de voorzijde openend, vrouwelijkheid tonend, open naar de toekomst, devotie.
• Grote sprongen: vanuit het veld van de neuro-esthetiek is bekend dat vaardig en virtuoos bewegen een verhoogde respons geven in de sensomotorische cortex. Vooral hoge sprongen en hogere been stretches geven bij de toeschouwer een sterke neurogene respons die geassocieerd is met het beleven van schoonheid.
• De tweede positie: deze danshouding zien we ook door alle tijden en periodes heen. Ze wordt vaak geïnterpreteerd als het uiten van kracht.
• Attitude: deze elegante houding geeft een mooie u-curve in de aan de rugzijde.

De zes functies van dans

Evolutionair zijn de voordelen van dans blijkbaar groter gebleken dan de nadelen. Nadelen zijn: roofdieren aantrekken, geblesseerd raken, onoplettendheid voor gevaar. De auteurs benoemen zes neurale en biogedragsmatige effecten van dans die ze als primaire dieperliggende biologische functies zien. Deze functies verklaren waarom dans zo’n centrale positie bij mensen heeft ingenomen. Het zijn:

• aandacht focus en flow induceren,
• basis emotionele ervaringen,
• verbeelding,
• communicatie,
• zelf kennis.
• sociale binding.

Deze dieperliggende primaire effecten hebben een functie ten aanzien van het creëren van meer oppervlakkig liggende secundaire effecten van dans:

• plezier
• seksueel succes
• welzijn
• fysieke fitheid
• psychologische fitheid

Een opmerking over plezier. Plezierige en belonende gevoelens zijn het gevolg van het herstel van een biochemische in balans in het lichaam. Denk bijvoorbeeld aan het prettige verzadigde gevoel na het eten. De vraag is dan via welk mechanisme dans plezier en welzijn triggert. De auteurs stellen dat de zes primaire functies van dans tot biochemisch herstel leiden. Daarom beleeft men plezier aan dans en heeft men bij een biochemische disbalans een verhoogde behoefte aan dans.

Toelichting van de zes neurale en biogedragsmatige functies van dans

Aandacht focus en flow induceren

Dansen of het kijken naar dans veroorzaakt een staat van flow. De psyche en de biologische systemen verkeren daarbij in een gefocuste trans-achtige coherente staat. Deze focus is gunstig na een periode van sensorische over stimulatie, informatie overload, stress en na hedonistische uitspattingen. Hedonistische uitspattingen, zwelgen in eten, seks, harde muziek, alcohol, drugs, geven ook absorptie maar leiden tot chaotische innerlijke toestanden waaronder verslaving, hunkering, overmatig dagdromen, rusteloosheid en gevoelens van eenzaamheid. De flow/trans state countert deze stress. De absorptie (focus) van de psyche in creatieve activiteiten leidt tot staat van geluk en betekenisvol leven. Dansen bevordert deze mentale creatieve focus.

Basis emotionele ervaringen

Dans in welke vorm dan ook kan gemakkelijk basis emotionele ervaringen oproepen. Dat is gunstig want het emotionele systeem helpt iemand zich aan te passen aan de omstandigheden. Net als andere lichaamsfuncties moet het echter wel gebruikt worden wil het werken. Dans helpt hierbij. Een van de redenen waarom mensen dansen of naar dans kijken is dat ze een biologische behoefte hebben aan een bepaald hormoon of neurotransmitter (of deze juist willen verminderen). De release of reuptake van deze stoffen kunnen door specifieke emotionele ervaringen getriggerd worden. Dans helpt deze emoties te ervaren. Negatieve emoties helpen onder andere via tranen, zweten, en ontspannen uitademen, met de afvoer van stress en stemming gerelateerde stoffen. Tranen bij verdrietige kunst triggeren de vrijmaking van prolactine en dit verhoogt het gevoel van ‘erbij horen’ en plezier. Dans kan ook positief affect induceren door onverwachte elementen. Bewegingen die verrassend zijn en ons opwinden. Ook de ontspanning die geassocieerd is met dans of het kijken naar dans is gunstig voor lichaam en geest, met een verschuiving van sympathische naar meer parasympathische activatie. Muziek bij dans zorgt voor entertainment van bodysystemen. Hier is de hypothalamus-hypofyse as bij betrokken en dit kan het parasympathische systeem activeren.

Dans kan net als muziek via de volgende mechanismen stemming en emotie uitlokken:

• Ronde bewegingen in tegenstelling tot hoekige bewegingen roepen bij de toeschouwer een sterkere positieve respons op. Dit verloopt waarschijnlijk via de hersenstam en via het proces van emotionele ‘contagion’.
• Ook het specifiek koppelen van dans met muziek, congruent, verhoogt bij de toeschouwer de psychofysiologische respons.
• Door het kijken naar dans wordt het episodisch geheugen getriggerd en de proprioceptieve verbeelding. Met andere woorden de toeschouwer relateert de beweging aan persoonlijke herinneringen en aan lijfelijke ervaringen. Dit is waarschijnlijk sterker bij verdrietige of negatieve bewegingen.
• Ervaring hebben met dans kan de affectieve respons nog sterker maken.
• Onwaarschijnlijke bewegingen triggeren positief affect bij toeschouwers. Dit zijn bewegingen die heel moeilijk of indrukwekkend zijn.

De voorbeelden die de auteurs geven zijn vooral onderzocht bij toeschouwers, maar het is aannemelijk dat diezelfde processen ook bij de dansers zelf plaatsvinden. Meer onderzoek is hier nodig.

Verbeelding

Mentale verbeelding (kunst) is een belangrijke activiteit voor de menselijke sociale en cognitieve gezondheid en welzijn. Ook bij dans speelt mentale verbeelding. Interessant is dat de neuronale representatie van mentale verbeelding en het daadwerkelijk uitvoeren van die activiteit overlappen. Het verbeelden van een beweging helpt het daadwerkelijk uitvoeren van de beweging.
Het verhaal dat we zien in dans, of daarin uitdrukken, kan zorgen dat het lijkt alsof we het zelf meemaken. De muziek daarbij versterkt dit effect door het triggeren van herinneringen.

Communicatie

Op basaal communicatief niveau zagen we al dat dans een emotionele staat kan communiceren. De ‘low level’ perceptuele kenmerken van dans communiceren de affectieve en motivationele staat. Ronde bewegingen triggeren een positieve affectieve staat, terwijl scherpe versies daarvan een negatieve staat bij de toeschouwer ontlokken. Dat laatste gaat gepaard met activatie van de amygdala. Deze hersenkern is betrokken bij detectie van dreiging.
We begrijpen wat er in de ander leeft via spiegelneuronen. De lichaamshouding van de ander roept via onze spiegelneuronen een bepaald gevoel in ons eigen lichaam op. Door training kan dit mechanisme versterkt worden. Dans helpt hierbij. Door dans wordt men sensitiever voor de affectieve aspecten binnen de interpersoonlijke communicatie.

Zelf kennis

Dit verwijst naar zelfrealisatie door zelfobservatie tijdens artistieke activiteiten of het genieten daarvan. Anders gezegd: tijdens dans leert men zichzelf kennen. Dans verbetert het zelf gewaar zijn van:

• Lichaam (exteroceptie, interoceptie, en proprioceptie).
• Emoties, door zelf observatie van de eigen lichaamstaal.
• Motivatie en intenties, door zelfobservatie van de keuzes en voorkeuren die men heeft. En dans is ook een route tot ontlading en coping.

Sociale cohesie
Deze functie wordt in het algemeen het meest genoemd. Vooral in de antropologische literatuur. Dans verbind, kan conflicten oplossen en spanningen ontladen. Op biologisch niveau speelt hier:

• Neuroendocriene mechanismen: oxytocine en prolactie zijn endocriene markers van sociale hechting. Ze komen onder andere vrij bij dansen, synchroon bewegen en samenwerken. Ook het aanwezig zijn van een belangrijke ander tijdens dans versterkt de vasovagale parasympatische respons. Dit correleert met het plezier van het samenzijn.
• Sociale tast: samen dansen kan met aanraking gepaard gaan. Denk aan ballroom dansen. Dit activeert C-tactiele mechanoreceptoren die uiteindelijk een limbisch effect hebben. Via deze route wordt fysiek het oxytocine niveau beïnvloed, evenals homeostatisch herstel, en immuun functioneren.

Samenvattend zullen deze zes functies een positief effect hebben op het fysieke-, mentale- en sociale welzijn van de danser, en de toeschouwer.

De auteur doet een pleidooi dat het bij dans niet alleen maar gaat om:

• Plezier,
• Seks,
• Stemming.

En dat dans niet alleen voor experts is.

Dans gaat niet alleen maar om plezier: dans betref niet alleen het nastreven van schoonheid. Die perfectie is hoogst waarschijnlijk pas later toegevoegd vanuit puriteinse trends (o.a. victoriaans). Dans is net als eten plezierig (het activeert beloningscentra), maar dat wil niet zeggen dat ‘plezier geven’ de primaire functie is van dans. Biochemisch herstel is de onderliggende functie van dans (en eten) en dat herstel geeft een plezierig gevoel.
Dansen kan ook een emotionele state induceren die in het dagelijks leven gemist word. Een behoefte aan autonomie of intimiteit bijvoorbeeld. Ook nu gaat het niet sec om het oproepen van die emotionele state, maar om het herstellend effect van die emotionele staat op het biochemische evenwicht.

Dans gaat niet (alleen) over seksuele verleiding: het is waar dat vrouwen bepaalde ‘mannelijke’ kenmerken kunnen afleiden uit de dans. Symmetrie voorspelt bijvoorbeeld ‘masculinity’. Bovendien voelen we ons aangetrokken tot de geur, tast en smaak van een ander in de mate waarin de ander genetisch compatible met ons is. Dans onthult dus wel iets ten aanzien van biologische fitheid en genetische compatibiliteit, maar zeker niet perfect. Danst gaat dus niet alleen om seks, het betreft ook authenticiteit, gezondheid en schoonheid. Pas secundair heeft dit een effect op partner-succes

Dansen voor stemming en welzijn: dans kan weliswaar kwaliteit van leven en stemming verbeteren, maar de auteurs zien dit zoals boven beschreven als een secundair effect van een diepliggend biologisch herstelproces.

Dans is niet alleen voor experts: dans is niet alleen voor experts of mensen met speciale kenmerken. Stereotypen over kunstenaars worden immers zelden in de wetenschap bevestigd. Eerder is het zo dat ieder mens een aangeboren tendens heeft om op muziek te gaan dansen. Ontwikkelings literatuur suggereert dat iedereen kan dansen, mits men wil.

Opmerking samenvatter

Wat heeft een fysiotherapeut aan deze informatie. Het is goed te weten dat dansant bewegen fysieke effecten heeft die voor de fysiotherapeut van primair belang zijn, zoals kracht en coördinatie toename, ontspanning, pijndemping. De vraag is via welke route de fysiotherapeut deze effecten wil bereiken. Dansant bewegen kan een route zijn. Dansant bewegen is motiverend omdat het plezierig is. De auteurs van dit artikel zien ook het belang dat iets plezierig is, maar kijken ook verder. Ze stellen dat aan ‘plezierig’ dieperliggende functies ten grondslag liggen zoals:

• aandacht focus en flow induceren,
• basis emotionele ervaringen,
• verbeelding,
• communicatie,
• zelf kennis.
• sociale binding.

Deze dieperliggende functies hebben veelal een duidelijk biologisch effect op het herstel van het biochemische evenwicht. En dit biochemische herstel ervaart men als plezierig.

De volgorde is dus: dansant bewegen bevordert zes diepe functies. Deze zes functies bevorderen het biochemische of homeostatische herstel. Dit herstel vertaalt zich naar ‘dansant bewegen is plezierig’ en dat motiveert te bewegen. Bewegen geeft op zijn beurt kracht, coördinatie verbetering, pijndemping en ontspanning.

Dansant bewegen verdient een plaats binnen de fysiotherapie. Niet alleen om de bijvoorbeeld kracht of de coördinatie te verbeteren, maar ook omdat dansant bewegen een rijke ‘multi-level’ bewegingsstimulus is die verder reikt dan alleen maar ‘plezierig of verleidelijk’. Bij dansant bewegen worden een aantal fundamentele biologisch herstel bevorderende functies bij de patiënt aangesproken.
Met dansant bewegen kunnen voor een deel dezelfde fysiotherapeutische doelen bereikt worden als met meer traditionele spierversterkende, coördinatie verbeterende, of mobiliserende oefeningen, maar de route die men de patiënt aanbied is aanzienlijk waardevoller. Vooral patiënten met chronische pijn, stress gerelateerde problematiek, centraal neurologische problematiek en ouderen, hebben baat bij de bewegingsrijkdom die dansant bewegen als ‘multi-level stimulus’ biedt.

Meer leren over dansant bewegen binnen de fysiotherapie: opleidingen dansante fysiotherapie.