Is aandachtvol bewegen gunstig of ongunstig voor het motorisch functioneren?

Er zijn diverse motorische theorieën die stellen dat bewust aandacht aan bewegen schenken het automatisme van bewegen verstoort en daarmee het motorische leren en presteren. Aandacht gericht op een extern doel zou daarentegen beter zijn. Diverse onderzoeken ondersteunen dit. Echter, er zijn ook theorieën, en onderzoeken, die aantonen dat bewust bewegen weldegelijk een gunstig effect op de motoriek kan hebben. Dit geldt onder andere voor het aanleren van bewegingen, maar zelfs ook voor een mik beweging (darten).

Dilemma

Het is belangrijk dat dit dilemma ‘is bewuste aandacht gunstig of ongunstig voor bewegen’ opgelost wordt. Als bewust bewegen echt onomstootbaar ongunstig is krijgt een aanzienlijke groep van bewuste bewegingsvormen, zoals Feldenkrais, Tai Chi en Mindful bewegen het moeilijk binnen de fysiotherapie. Een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het idee dat bewust bewegen het motorisch leren en presteren verslechtert is Gabriele Wulf. Interne aandacht zou ongunstig zijn en externe aandacht op het bewegingsdoel gunstig. Ze had het daarbij vaak over evenwichts taken en mik taken. Ondertussen is geleidelijk haar definitie van externe aandachtsfocus voorzichtig verschoven richting het lichaam. Ook bewegingskwaliteit, bijvoorbeeld een vloeiende soepele boog maken met de romp of arm wordt nu ook door haar gezien als ‘extern gerichte aandacht’. Dit is vanuit een ander perspectief even goed als intern gerichte aandacht op te vatten. Het blijkt dat deze speciale vorm van interne  aandacht, gericht op de bewegingskwaliteit, weldegelijk het motorisch presteren bevordert.

Aandachtsabsorptie

Waarom is een interne aandachtsfocus dan vaak wel verstorend? Een interne aandachtsfocus verstoort waarschijnlijk het bewegen vooral als de aandacht volledig gericht is op het lichaam, dus zonder enige referentie naar een extern- of kwaliteitsdoel. De aandacht raakt dan gefixeerd op bewegende lichaamsdelen zonder ‘zicht’ op richting of doel. Je zou kunnen zeggen dat deze overmatige aandachtsabsorptie op bewegen, het bewegen ‘blind’ maakt en dus de prestaties slechter.

Verdeelde aandacht over extern en intern

Een tussen oplossing is echter dat een deel van de aandacht bij het lichaam en bewegen blijft en tegelijkertijd een ander deel van de aandacht gericht blijft op een doel. Dit kan bijvoorbeeld in een verhouding 15% versus 85% zijn. De 15% gerichtheid op het lichaam bevordert dan de zelfregulatie van het bewegen, bijvoorbeeld overmatige spierspanning voorkomen en de overige 85% van de aandacht staat dan ten dienste van het bewegingsdoel.
Samenvattend, hebben vormen van mindful bewegen weldegelijk positieve effecten als het een ‘en-en’ mix wordt: een deel van de aandacht gericht op het lichamelijk bewegen en een (groter) ander deel van de aandacht bij het externe doel. Gelukkig kan het brein heel gemakkelijk deze twee aandachtsmodaliteiten tegelijkertijd (parallel) in de aandacht houden.

Bewuste controle is het probleem

Het onderzoek van Ginniken e.a. uit 2017 voegt hier nog een mooie nuance aan toe. Zij tonen aan dat het niet het bewust monitoren van bewegen is dat het bewegen verslechtert maar de bewuste controle die men er op uit wil oefenen. Dat snijdt hout omdat bewuste controle inderdaad werkgeheugen gaat aanspreken en een geautomatiseerd parallel proces kan verstoren. Bij mindfulness, en dus ook bij mindful bewegingsvormen, staat de bewuste controle echter niet voorop, zeker niet in de vorm van bewust nastreven van bepaalde prestaties. Mindfulness is een relatief open en oordeelloze aandacht, die alles gelijkmoedig accepteert. Ook bewegings ‘oneffenheidjes’ worden sneller opgemerkt maar met meer gelijkmoedigheid. Daardoor blijft de patiënt meer in het huidige  moment van het bewegen, zonder zich druk te maken over slagen of mislukken, en kan hij snel en onbekommerd een moeiteloze correctieve actie uitvoeren, zonder al te veel top-down controle.

Wat kunnen fysiotherapeuten met deze kennis?

Blijf enerzijds een duidelijke focus houden door het bewegen van de patiënten nadrukkelijk gericht te houden op het bewegingseffect op de omgeving. Een CVA-patiënt bijvoorbeeld vragen goed naar de beker te kijken die hij wil pakken in plaats van op zijn schouder en elleboog beweging te letten. Anderzijds kan de fysiotherapeut ook gebruik maken van bewuste aandacht bij het wegen, vooral als het alledaagse bewegingen zijn, die niet zo precies zijn en geen nadrukkelijk extern doel hebben. Hier kan lichaams- of motorisch bewustzijn juist beter zijn. Bovendien kan de fysiotherapeut spelen met de hoeveelheid aandacht die op het lichaam gericht wordt, en de patiënt leren om beide vormen van aandacht in hetzelfde beweegmoment ‘aan te hebben staan’. Dit bevordert de zelfregulatie component van het bewegen. Als het de patiënt lukt om nadrukkelijk bewuste controle na te laten en te verruilen voor ‘relatief oordeelloze en gelijkmoedig monitoren van het bewegen heeft men waarschijnlijk de optimale aandachtsmix gevonden. In het boek ‘Mindfulness en fysiotherapie’ staat deze benadering verder uitgewerkt en onderbouwd. Bij de cursus ‘de mindful fysiotherapeut’ kan men de fijne kneepje van het werken met mindfuness (waaronder mindful bewegen) leren toepassen binnen een fysiotherapeutische setting.