Aandacht van de patiënt trainen door de rijkdom te ontdekken binnen saaiheid en verveling

Binnen de fysiotherapie doen we soms erg ons best om de aandacht van de patiënt te blijven vangen. We doen dit bijvoorbeeld door afwisseling in de diverse oefeningen te geven. Dat werkt, want ‘nieuwheid’ trekt aandacht. Maar misschien moet het soms ook anders. Als men het zelfsturend vermogen van de patiënt wil bevorderen kan het nuttig zijn juist minder afwisseling te geven. Dit namelijk vraagt meer ‘actieve aandacht en opmerkzaamheid’ van de patiënt, waardoor dit vermogen getraind wordt. En dat is belangrijk. Aandacht is een cruciale factor in het zelfregulatie proces: als men de aandacht moeilijk gefocust kan houden, is het moeilijk je doelen te bereiken. Zelfregulatie en opmerkzame aandacht, spelen een rol in veel fysiotherapeutische processen. Of het nu gaat om het aanleren of behouden van een betere houding, het detecteren en nalaten van overmatige spierspanning, of het omgaan met chronische pijn, opmerkzaam zijn is daarbij onmisbaar. De fysiotherapeut helpt de patiënt bij houding en bewegen. En soms zal het daarbij vooral gaan om aandachtsvol leren bewegen. Mindfulness is een moderne term voor aandachtig zijn zonder oordeel. De definitie van mindfulness van Jon Kabat-Zinn vrij vertaalt naar een fysiotherapeutische context zou er zo uit kunnen  zien:

Mindfulness is het gewaarzijn dat ontstaat als de patiënt doelbewust aandacht schenkt aan de zich ontvouwende ervaringen vanuit houding en beweging van moment tot moment, in het huidige moment en zonder oordeel.
Deze vorm van aandacht is trainbaar. Recent neurofysiologisch bewijs toont dat regelmatige korte mindfulness training een significante verbetering geeft van aandacht controle processen (Moore, e.a., 2012).
De auteur van dit artikel (Malinowski) beschrijft in het eerste deel van zijn artikel prachtig hoe het (her)richten van de aandacht tijdens mindfulness training plaatsvindt en welke processen daarbij betrokken zijn. We volgen vanaf hier de auteur.

Aandacht bestaat binnen cognitieve neurowetenschappen vaak uit drie hoofdfuncties, die door verschillende hersennetwerken verzorgd worden:

• Allerting (moduleren van arousal, alertheid, aandacht betrokkenheid): rechter frontale cortex, rechter pariëtale cortex en thalamus.
• Orienting (stimulus selectie): superior parietale cortex, temporal parietal junction, frontal eye field, superior colliculus.
• Executive control (aandachtscontrole processen): anterior cingulated cortex , laterale ventrale cortex, prefrontale cortex, basale ganglia.

Dit laatste netwerk kan verder verdeeld worden in:

• Salience netwerk (subjectieve relevante of saliente gebeurtenissen detecteren en dit doorgeven naar executive netwerk om er op te reageren in het kader van de huidige goalset): dorsale ACC, ventrolaterale prefrontale cortex en naastgelegen anterior insula.
• Default mode netwerk (wordt actief als iemand zonder het te weten met de aandacht afglijdt in niet-taakgerelateerde cognities of dagdromen): posterior cingulate cortex, mediale prefrontale cortex, posterior laterale partietale-temporale cortex, parahippocampale gyrus.

Malinowski weet mooi het proces van aandachtig zijn en afleiding te beschrijven. Hij beschrijft dit proces van gefocuste aandachtstraining vanuit de volgende drie onderling verbonden niveaus:

• de fenomenologische ervaring tijdens de aandachtstraining,
• de onderliggende aandachtsprocessen,
• en de hersennetwerken die deze processen ondersteunen.

Het proces verloopt in de tijd als volgt:

• Focus op de ademhaling met volgehouden aandacht vanuit het alerting netwerk.
• Op het moment dat men in gedachten afdwaalt (afleiding) wordt het default mode netwerk actief.
• Op een gegeven moment herkent men dat men afgedwaald is, door de monitor functie van aandacht en het salientie netwerk.
• De afleidende gedachten of ervaring wordt losgelaten door de aandacht disengagement functie vanuit het executive netwerk.
• Her-richten van de aandacht  op het primaire object (adem) via het shiften van de aandacht vanuit het executive netwerk en orienting netwerk.

De onderstaande figuur vat dit alles nog eens overzichtelijk samen.

Opmerking samenvatter
Het is zeer aannemelijk dat interne regulatie processen, zoals aandacht, binnenkort ook binnen de fysiotherapie meer aandacht krijgt. Als fysiotherapeut weten wij wel veel van de ‘botten en spieren’ als het gaat om onze core business rondom ‘bewegen’, maar we weten en doen te weinig met de interne aansturende processen. Aandacht en aandachtstraining, bijvoorbeeld in de vorm van mindfulness, is een prima kandidaat om geïntegreerd te worden binnen de behandeling. Waarschijnlijk zijn we daar al ‘ongemerkt’ mee bezig, maar het kan expliciet gemaakt worden en verder uitgebouwd. PsychFysio opleidingen maakt daarin een stap door de 8 daagse opleiding tot mindfulness fysiotherapeut aan te bieden onder de veelzeggende titel ‘de mindful fysiotherapeut’. Een cursus die ondersteund wordt door een mooie patiënten website. Zie www.demindfulfysiotherapeut.nl