Co-regulatie van gedrag; een moeilijk te beschrijven proces voor een alledaagse ervaring

De auteurs in dit artikel beschrijven hoe de ontdekking van een ‘mirrorneuronen systeem (MNS) een antwoord lijkt te geven op een eeuwen oude vraag ‘hoe de scheiding tussen individuen overbrugt wordt, zodat een gedeelde werkelijkheid ontstaat (intersubjectiviteit).

De ontdekking van mirror neuronen

In de jaren negentig ontdekte men dat visuomotor neuronen in premotore cortex regio (F5) van een Macaque aapje niet alleen reageert tijdens het uitvoeren van een eigenhandeling (nootje pakken), maar ook als het dier ziet dat een ander aapje deze zelfde handeling uitvoert. Later onderzoek toont een specifieke neuronen groep aan, de audiovisual mirror neuronen in de ventral premotor cortex. Deze neuronengroep vuurt niet alleen tijdens het zelf uitvoeren van de handeling of als ze een andere aap het zien doen, maar zelfs als het aapje dezelfde handeling hoort uitvoeren.
In toenemende mate is er ook bewijs voor het bestaan van mirror neuronen bij mensen. Dit geldt voor bepaalde premotor neuronen ten aanzien van bewegen, althans als de bewegingen biologisch mogelijk zijn. En ook het luisteren naar spraak activeert premotor regionen die overlappen met regionen die voor de productie spraak verantwoordelijk zijn. Recent is bij mensen aangetoond dat het observeren van een expressie van walging en het zelf ervaren van walging dezelfde neurologische regionen activeert: in beide situaties zijn de anterior insula en anterieure cingulate cortex (ACC) geactiveert. Deze regionen zijn betrokken bij empathie. En ook pijn ervaren of observeren activeert dezelfde neuronen. Emotioneel ‘mirroring’ vormt de basis van invoelen of empathie.
Hersenregionen belangrijk voor representatie van actie en imitatie, zoals de superior temporal sulcus (STS), zijn functioneel verbonden met de insula en amygdala. De insula dient de interoceptie. Het zien van de ander zijn lichaamshouding roept via deze route bij ons bijbehorende gevoelens of emoties op. Soms gaat dat nog een stap verder en wordt ook de bereidheid tot ‘meebewegen’ geactiveerd. Haptonomen hebben dit vaak beschreven.

Van passieve observator naar receptie, reproductie en representatie

Al het bovenstaande onderzoek naar mirror neuronen is gedaan tijdens het passief observeren van een ander. De auteurs houden vervolgens een betoog dat daarmee de reikwijdte van de effecten beperkt is en veel gemist wordt. Immers, sociale cognitie (begrijpen van de sociale wereld) betreft ook het reguleren van adaptieve inter-acties. Het passief observeren pakt wel de monitoring poot van sociale cognitie, maar niet het in samenspel reageren met acties. Jammer, want co-regulatie van individuen gaat juist over gezamenlijk opgeroepen processen en de daaruit voortkomende  emergente cognities en gedragingen. Gallese (2005a) introduceert de term ‘shared manifold’ voor het proces waarbij het observeren van actie of emotie automatisch motorstimulatie bij de observator laat ontstaan, waardoor de observator min of meer hetzelfde ervaart. Bij observaties van een ander ontstaat op deze wijze een soort neurale koppeling met de ander. Het creëert een ‘shared bodily state’ die automatisch en onbewust ontstaat, en die de basis vormt voor wederzijds en direct begrijpen. Men ‘voelt’ de ander niet alleen aan, maar kan op basis daarvan ook voorspellen wat de ander (waarschijnlijk) daarna zal doen. De ander doet tegelijkertijd het zelfde en zo ontstaat er dus een verbonden systeem. Beide hersenen koppelen als het ware. Weliswaar niet via rechtstreekse neuronen verbindingen, maar via zintuiglijke informatie als medium.

Co-regulation van actie

Deze wederzijdse verbondenheid helpt afstemming tussen twee of meer personen te krijgen. Wat voor de een geldt geldt nu ook voor de ander. Deze synchronisatie kan ontstaan zonder dat men dit bewust nastreeft. De synchronisatie is echter niet perfect want dan gaat de variatie (vrijheid) uit het systeem. Het moet duidelijk zijn dat we weliswaar automatisch op de ander reageren, maar dat dat niet altijd op exact dezelfde wijze is.
Monitoring van de ander geeft informatie en synchroniseert, maar kan ook vanuit hogere orde processen een complementair ‘antwoord’ creëren, afhankelijk van de doelen die men heeft. Op een backhand geeft men waarschijnlijk niet dezelfde backhand terug. Kortom, naast het monitoring proces kunnen er gelijktijdig ook doel gemedieerde hogere orde beslissingsprocessen geactiveerd zijn. Deze doel synchronisatie is te onderscheiden van de monitoring synchonisatie. De eerste is deels automatisch maar als handeling wel bewust aangestuurd, de laatste is volledig automatisch.
Samenvattend kunnen we via het mirrorneuronen systeem min of meer ‘weten’ wat de ander ervaart of wil. Wat ons antwoord is hangt van het doel af. Hebben we hetzelfde doel, dan voegen we ons synergistisch (samen een tafel tillen). Is het doel complementair (wedstrijd willen winnen) dan kan het antwoord antagonistisch zijn (maar nog steeds op de ander afgestemd!)

Opmerkingen samenvatter

Het mirrorneuronen systeem en het bredere perspectief van sociale cognitie maakt duidelijk dat we via monitoring synchronisatie letterlijk verbonden zijn aan andere mensen. We voelen min of meer wat de patiënt voelt, wat zijn intenties zijn, de pijn van de patiënt, zijn angst, wanhoop, onvermogen, passiviteit, het theatrale, het moedige dragen etc. De patiënt voelt min of meer wat wij als fysiotherapeut voelen en wat onze intenties zijn. Dit vermogen is aangeboren, voorbedraad in de hersenen, en functioneert automatisch. De auteurs maken ook duidelijk dat doel gemedieerde synchronisatie ook ingezet kan worden en mede ons ‘antwoord’ bepaald op het gedrag van de ander. Hier zie je dus dat opvattingen over bijvoorbeeld ziekzijn of hulpverlener-patiënt rollen hun invloed doet gelden. Hebben beide het zelfde doel? Het mooiste is als het tot daadwerkelijke samenwerking komt tussen de patiënt en de fysiotherapeut, met accent op ‘samen’ omdat beide tijdens de interactie min-of-meer als een eenheid functioneren, vormgegeven door wederzijds afstemmen en reageren op elkaar. Maar ongeacht of het nu samenwerken of tegenwerken wordt, de kwaliteit van de co-regulatie bepaalt of het een hoogstandje wordt: een mooie samenwerking of misschien een ‘goed’ gevecht.