Omgaan met terugval tijdens gedragsverandering

De auteurs beschrijven hun Relaps Prevention model (RP) als een tertiaire interventie strategie om de kans op terugval in het oude ongezonde gedrag te voorkomen. Aanvankelijk is het model ontwikkeld rond alcohol onthouding, maar is ondertussen op een breed veld toepasbaar waaronder ook oefeningen/sport. In hun model wordt een terugval niet gezien als een mislukking, maar als een normaal voorkomend verschijnsel dat juist de kans biedt iets te leren.

Theoretische basis

Een terugval wordt beïnvloed door directe invloeden zoals hoge risico situaties (emotionele en cognitieve toestanden, omgevingsinvloeden, en fysiologische toestand (onthouding)). De aard van hoge risico situaties is per individu erg variabel. Of men in een dergelijke situatie terugvalt hangt mede af van effectieve coping responsen. Naast de boven beschreven situationele variabelen zijn er ook covert antecedenten voor terugval. Zoals de algemene levensbalans: een leefstijl waarin de externe eisen (‘shoulds’) sterk de overhand hebben op de vrijwillige en/of plezierige activiteiten (‘wants’) kan een gevoel van zelfdeprivatie geven die men vervolgens probeert te verminderen door alternatieve zelfbeloningen te zoeken (alcohol, eten). Dit is een zeer belangrijke reden voor terugval! Een ander voorbeeld is Apparently Irrelevant Decisions (AIDs). Dit zijn ogenschijnlijk toevallige onschuldige beslissingen die echter wel het podium opzetten voor een terugval (alcohol kopen om dat misschien een gast langs kan komen…). Eigen-effectiviteitsverwachtingen hebben ook een plaats in het model omdat volhouden de eigen-effectiviteitsverwachting versterkt en terugval dit juist ondermijnt. Ook uitkomstverwachtingen over gezondheidsgedragingen spelen mee, evenals het toeschrijven van de oorzaak van terugval: ziet men terugval als een persoonlijk falen met schuld en hopeloosheidsgevoelens , en vervolgens het totaal opgeven van de veranderpoging. De auteurs noemen dit het Abstinence Violation Effect (AVE). De kans op AVE is groter als men falen en slagen als een starre dichotomie ziet in plaats van een glijdende schaal.

TIP:  Effecten van psychologsiche behandeling van eczeem

Interventie strategieën

De auteurs stellen dat er twee groepen van interventies zijn binnen het RP model:

  • Specifieke interventies die de patiënt leren te anticiperen op hoge risico situaties en hoe hij hiermee om kan gaan.
  • Algemene zelfbeheersing interventies die een positieve leefstijlbalans bevorderen, waardoor de kans op terugval kleiner is.

Daartoe is een grondige analyse nodig van het ongewenste gedragspatroon (hoe ziet het er tot in detail uit), wat zijn de risicosituaties voor deze persoon en hoe gaat hij daar mee om. Daarnaast vormt men zich een beeld van de eigen-effectiviteitsverwachting ten aanzien van de gedragsverandering, de uitkomst verwachtingen, en de bereidheid te veranderen.
Vanuit het herkennen en bespreken van hoge risicosituaties kan terug gewerkt worden naar de directe aanleidingen en leefstijlbalans. Bovendien kan gekeken worden hoe men hiermee omging en kunnen alternatieve responsen ontwikkeld worden.
De leefstijlbalans kan onderzocht worden door een dagboek bij te houden waarin men de ‘lasten’ en ‘lusten’ bijhoudt en kijkt wat de ballans is. Plezierig ‘verslavend’ gedrag wordt aangemoedigd zoals sport en relaxatie/meditatie.

Recente ontwikkelingen

Zoals al gezegd is het toepassingsgebied aanzienlijk verbreed buiten het oorspronkelijke gebied (alcoholverslaving). Er zijn goede handreikingen voor coaching ontwikkeld en ook nieuwe ondersteunende interventievormen tegen terugval zoals per mail aangeleverde folders. Recent zijn er ook ontwikkelingen die het oorspronkelijke cognitieve-gedragsmatige referentiekader gedeeltelijk vervangen door een systeem dynamisch referentiekader. Daarmee wordt een lineaire relatie verlaten en komt men in het domein van de niet-lineaire relaties. Binnen dit kader worden plotselinge en onverwachte terugval meer begrijpelijk.

Empirische onderbouwing

Ook ten aanzien van het RP model blijkt er onderzoek te zijn die het model ondersteunen en onderzoeken die dit niet doen of slechts gedeeltelijk. Enkele interessante bevinden zijn:

  • De aanwezigheid van een psychiatrische aandoening verhoogt de kans op terugval.
  • Onvoldoende neurocognitieve vermogens verhoogt de kans op terugval omdat men dan de cognitieve capaciteit niet heeft om risicosituaties te herkenen en hier adequaat op te reageren.
  • Genetische factoren kunnen spelen bij terugval. Individuele genetische verschillen in functioneren van het dopamine systeem of opioide systeem kunnen bijvoorbeeld de behoefte en onthoudingsverschijnselen versterken.
  • Het effect van onthoudingverschijnselen op terugval is nog onduidelijk en wordt nog nader onderzocht.
  • Uitkomstverwachtingen blijken voorspellend te zijn voor terugval in een breed terrein van gezondheidsgedragingen waaronder oefenen/sport. Recent is er ook meer onderzoek naar de rol van impliciete verwachtingen bij terugval. Dat zijn verwachtingen die men heeft waarvan men zich niet bewust is.
  • De eigen-effectiviteitsverwachting is verlaagd in de dag voorafgaande aan een terugval. Als deze ook verlaagd is in de dag erop volgend dan is de kans verhoogd dat men opgeeft.
  • Negatieve emoties is een vaak genoemde aanleiding voor terugval.
  • Het al dan niet inzetten van coping response tijdens de terugval is een belangrijke voorspeller of men de draad weer oppakt of niet.
  • ‘Vermoeidheid’ omdat men al veel zelfcontrole inzet op andere levensgebieden, kan de kans op terugval versterken.
  • Er zijn aanwijzingen dat mindfulness interventies de kans op terugval verlagen.
TIP:  Conflictmanagement binnen een fysiotherapeutische setting

Hendershot, C. S., Marlatt, G.A., George, W.H. (2009). Relaps prevention and the maintenance of optimal health. In S. A. Shumaker, Ockene, J.K., Riekert, K.A. (Ed.), The handbook of health behavior change (3 ed., pp. 127-149). New York: Springer Publishing Compagny.

Peter van Burken

Peter van Burken

Psycholoog / ex-fysiotherapeut. Auteur van Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut en het boek Mindfulness en Fysiotherapie. Initiator en docent Psychfysio opleidingen.

Zin in een leuke en boeiende cursus?

Kijk dan hier voor inspiratie!

" 3000+ tevreden fysiotherapeuten gingen je voor. "

Nieuwsbrief

Elke twee weken 3 samenvattingen voor fysiotherapeuten. Gratis, al 17 jaar. 6000+ fysiotherapeuten gingen je voor.

Database met 1500+ artikelen

Voorjaar 2023

Werken met beleving en emotie binnen de fysiotherapie

3 dagen. Start 15 mei 2024. Prijs € 595,- …

Acceptance and Commitment Therapy bij pijn

3 dagen. Start 7 juni 2024. Prijs € 495,-…

Pijn- en Stressmanagement technieken

3 dagen. Start 31 mei 2024. Prijs € 595,-…

Vrouw doet pilates oefeningen en voorkomt daardoor rugpijn.

Fysiopilates opleiding

9 dagen. Start 10 september 2024. Prijs € 1395,-…

De Mindful Fysiotherapeut

8 dagen. Start 12 september 2024. Prijs € 1395,-…

Dansante Fysiotherapie op basis van Laban/Bartenieff

8 dagen. Start 20 september 2024. Prijs € 1395,-…

Vrouw stretcht mindfull tegen rugpijn.

Belevingsgericht lichaamswerk binnen de fysiotherapie

5 dagen. Start 28 september 2024. Prijs € 995,-…

kngf-logo-klein
keurmerk-fysiotherapie-logo-klein
crkbo_instelling_rgb