Voelen, benoemen en begrijpen: een algemeen menselijk proces voor zelfregulatie

Aandacht voor lichamelijke gevoelens kan een patiënt op het spoor brengen dat zich op psychologisch vlak iets binnen hem/haar speelt. Vaak is dit lijfgevoel (felt sense) aanvankelijk vaag en nog niet vertaald in woorden, beelden of handelen. Veel patiënten vinden het moeilijk om de woorden te vinden die passen bij wat je lijfelijk voelt ten aanzien van een bepaalde situatie. Als het wel lukt ontstaat daardoor van binnenuit inzicht in de psychologische en omgevingsfactoren die aanleiding waren voor dit lichamelijk ervaren gevoel. Door dit verwoorden en inzicht kan het oorspronkelijke vage lijfgevoel betekenisvol veranderen (door spanningsvermindering, tranen, of letterlijk een zucht van verlichting). Als mensen open en onbevangen aandacht besteden aan deze lichamelijke beleefde ervaringen, kunnen woord- of beeldassociaties als het ware ‘rechtstreeks’ uit dit gevoel omhoog komen. Feitelijk gebruikt ieder psychisch gezond/flexibel mens dit proces van ‘bij zichzelf te rade gaan’: wat voel ik bij die situatie, wat heeft dit gevoel mij te zeggen (verwoorden / verbeelden) en wat is er (dus) nodig in deze situatie. Focusing, zoals ontwikkeld door Gendlin, maakt hier expliciet gebruik van. De auteur van dit artikel meent echter dat elke psychologische benadering dit proces van focusing in de behandeling kan opnemen.
De auteur beschrijft een patiënte die tijdens een fysiotherapeutische behandeling van haar schouder plotseling een soort huilend gevoel ervoer. In het kort:

De psychotherapeut vraag haar zich weer op dit lichamelijk beleefde ‘huilende gevoel’ te concentreren en te voelen wat er allemaal in woorden en beelden in dit gevoel besloten ligt. De patiënte doet dit en geeft aan dat ze lijfelijk voelt dat er ‘meer’ is. Wederom concentreert ze zich op dit lichamelijke beleefde ‘er is meer’, en ontdekt uiteindelijk dat ze als jong kind haar schouder verbrande en door de shock een deel van haar spontaniteit blokkeerde. Dit inzicht geeft opluchting en opent voor een deel haar spontaniteit weer…

Basis concepten in focusing georiënteerde benaderingen

Felt sense

Op elk moment is er een continue stroom van lichamelijk beleefd ervaren. Als we deze ervaringsstroom gewaarworden in relatie tot een situatie, thema of probleem, wordt dit felt sense genoemd. Je kunt het lichaam als het ware vragen “hoe voel ik me over de ruzie die ik gisteren had”. In tegenstelling tot emoties of een intellectuele analyse wordt felt sense in het lichaam gevormd en bevat onze gehele geschiedenis, de huidige situatie en nog veel meer. Felt sens is altijd een ervaring in het huidige moment ook al richten we ons op gebeurtenissen in het verleden.
Het richten van de aandacht op felt sense helpt de patiënt de directe emotionele reactie en/of cognitieve analyse te onderbreken en stil te staan bij het actuele ervaren. Het is niet het zelfde als het ‘in contact zijn met je emoties’ of opgaan in boosheid. Het is meer een stap terug doen en voelen wat een situatie je doet, door je te focussen op de gevoelens die deze situatie in je lichaam opwekt.

Het lichaam ‘kent’ de situatie

Het ‘lichaam’ (biopsychosociale eenheid) is in constante interactie met de omgeving en doet vanuit die interactie ‘kennis’ op die voornamelijk preverbaal van aard zal zijn. Toch kan deze ‘kennis’ als men er aandacht aan schenkt verwoord of verbeeld, en benut worden.

Carying forward

Het lichamelijke gevoel over de problematische situatie leidt ergens naar toe. Deze lichamelijkheid is geen statische entiteit maar kent een dynamiek, omdat ook eerdere ervaringen en verwachtingen opgeslagen zijn die deze gevoelens beïnvloeden. Dus ook al is het actuele lichamelijke beleven altijd in het ‘nu’, dit proces ligt toch uitgespannen tussen ‘toen’ en ‘strak’. Als aan een behoefte niet wordt voldaan in het huidige moment ontstaat er een op de toekomst gerichte dynamiek die alsnog op het bevredigen van die behoefte is gericht. Alleen maar voelen en accepteren wat je voelt is weliswaar belangrijk, maar kan stilstand betekenen als er geen ‘carying forward’ is, een soort richting geven aan je leven.

Drie kern voorwaarden

Focusing georiënteerde therapie bouwt voort op Roger’s drie kern voorwaarden van (a) empathy, (b) onvoorwaardelijke positieve acceptatie van de cliënt en (c) congruentie binnen jezelf. Een focusing georiënteerde benadering past dit ook toe. Men voelt (a) empatisch mee en spiegeld terug wat men ‘oppakt ‘, men is daar (b) niet veroordelend in, en (c) is in voelen en handelen naar de patiënt ‘echt’(congruent). Dit waarborgt een positie dat men niet de zaken voor de patiënt invult, maar de regie bij hem laat, er vanuit gaande dat de patiënt (‘het lichaam’) impliciet meer weet dan expliciet aanwezig lijkt te zijn.

Het integreren van focusing met een cognitief-gedragsmatige benadering

Als men een discussie aangaat met de patiënt over bepaalde cognities kan het voor komen dat de patiënt op een gegeven moment zegt ‘ik heb het gevoel dat het … is’. Bijvoorbeeld ‘hopeloos’ etc. Enerzijds zal men vanuit cognitief- gedragsmatige benadering duidelijk maken dat dit een gedachte is, maar dit ‘gevoel’ kan ook een preverbaal lichamelijk gevoelde beleving zijn. Daarom is het handig om te vragen: ‘voel je die hopeloosheid ook binnen in jezelf, d.w.z. in je lijf? Kun je daar even bij stilstaan en kijken wat opkomt? Etc. In het voorbeeld dat de auteur geeft ontdekt de patiënt dat ‘hopeloosheid’ in zijn lijf bij nadere verkenning feitelijk een angst is voor verandering in combinatie met een gevoeld dat hij wel die verandering wil. De patiënt toetst deze duiding/verwoording en voelt dat dit beter past dan het woord ‘hopeloosheid’. Hij blijft op advies van de therapeut even bij dat nieuwe gevoel stilstaan om het meer in te laten dalen. Daarmee is hij weer een stukje in beweging gekomen. Focusing helpt cognities te ontdekken en te veranderen op een dieper niveau. Vragen die hier faciliteren zijn:

• kan je even de tijd nemen om te voelen hoe dat geheel aanvoelt voor je lichaam op dit moment?
  kan je in je lichaam voelen of dat goed voelt?

Opmerkingen samenvatter

Psychosomatisch fysiotherapeuten zijn geen psychotherapeuten. Desalniettemin kunnen fysiotherapeuten voordeel doen bij het bovenbeschreven algemeen menselijke proces. Fysiotherapeuten werken met patiënten met lichamelijke klachten en de fysiotherapeut kiest doorgaans een lichamelijk en/of gedragsmatige insteek. Ook de cognities en (in minder mate) emoties kunnen een aandacht vragen binnen een totaal benadering (biopsychosociale benadering). Dat lichamelijke klachten vaak medisch onverklaard zijn, is ondertussen onder fysiotherapeuten algemeen bekend. Een subgroep van deze patiënten heeft niet door dat dit ‘negatief ervaren lichamelijk beleven’ (felt sense) feitelijk een weerspiegeling is van een ‘vervelende’ situatie (werk/privé). Graig (2002/2009), een belangrijke neurowetenschapper, schreef twee artikelen met de titel “How do I feel?”. Hij maakt aannemelijk dat de anterior insula cortex een soort associatie regio is voor het totale lichamelijke voelen: alle fysiologische en homeostatische lichaamsprocessen worden hier gerepresenteerd. Bovendien worden ze hier bijgemengd met cognities vanuit de neocortex. De anterior cingulate cortex voegt hier emotionele valentie aan toe zodat deze twee structuren samen zorgen voor een soort totaal preverbaal lijfelijk ervaren gevoel. Door met gepaste aandacht (niet oordelend) stil te staan bij dit gevoel, het te verkennen en zich af te vragen wat dit lichamelijk beleefde ‘onwel’ voelen je te ‘vertellen’ heeft kan je ontdekken hoe je diep van binnen in een situatie staat. Het ‘lijfelijke’ antwoord daarop kan een begin zijn tot inzicht en verandering.
Jan van Dixhoorn verwoorde treffend dat felt sens ons iets te vertellen heeft: “u klaagt wel over uw lichaam, maar beseft u ook dat het lichaam over u klaagt?”

Kritische noot

‘Luisteren naar je lichaam’ kan men misschien soft taalgebruik noemen, maar is ondertussen onderbouwd vanuit keiharde neurowetenschappelijke bevindingen. Stemt de fysiotherapie als beroepsgroep zijn body of knowlegd hier op af of wacht ze daar nog zo’n 20-30 jaar mee zoals ook met de bevindingen van de psycholoog Fondyce ten aanzien van een gedragsmatige benadering gebeurt is. Groeien betekent puberen, verzet tegen passief overgenomen waarden, deze loslaten en je er desnoods van losscheuren, vanuit de actualiteit weer zaken oppakken en afstemmen, zelfstandig worden. Kortom radicaal transformeren. Wat mij betreft zijn we nog niet in de puberteit aangekomen ten opzichte van het juk van het biomedische denken. De beroepsgroep probeert niet te puberen, we zijn bang onze ramen in te gooien en vaste waarden los te laten. We zijn als een puber die overmatig geremd en sociaal gevoelig is. Die zich uit angst voor afkeuring (medische wereld, verzekeringswereld, politiek) gedeisd houdt en zich keurig naar oude waarden blijft gedragen.
We vinden het triest als een verkrampt jong mens zijn kracht en talenten niet durft in te zetten om uit te groeien tot een authentieke volwassen persoonlijkheid. Doen wij het als fysiotherapeuten beter?