De hersenen van patiënt leren te schakelen van het narratieve (bedachte) zelf naar het actueel ervarende zelf

Het ‘zelf’ kent twee modaliteiten: een narratief zelf en een experiëntieel zelf. (note: experiëntieel is de professionele term voor ‘ervaringsgericht’). Het narratieve zelf verwijst naar een cognitief zelfbeeld dat opgebouwd is in de loop der jaren, op basis van ervaringen en opvattingen. Het is een abstractie (verhaal) van de ervaren werkelijkheid. Het is als het ware: ‘zo denk ik over mijzelf’. Het ‘zelf’ als een gecreëerd verhaal. Het experientiele- of het actueel ervarende zelf is het ‘zelf’ dat daadwerkelijk in het huidige moment waarneembaar is. Voor een belangrijk deel steunt deze ervaring op somatische gevoelde sensaties (exteroceptief, maar vooral ook interoceptief). Het gaat daarbij om de actueel beleefde cognitieve, emotionele, gedragsmatige en somatische processen. Het somatische lichamelijk voelen is daarbij de basis. Dit somatisch voelend aanwezig zijn is feitelijk een ankerpunt naar het actuele moment (vergelijk de titel van het boek van Damasio ‘Ik voel, dus ik besta’, dit in tegenstelling tot Descartes ‘Ik denk, dus ik besta’).
De auteurs verwachten dat bij het narratieve zelf vooral de mediale prefrontale cortex (mPFC) betrokken is. Onderzoek toont namelijk betrokkenheid van de mPFC bij reflectief denken over:

  • jezelf,
  • je toekomst aspiraties,
  • je persoonlijkheidstrekken.

Bij het in het nu ervaren zelf zal vooral de rechter exteroceptieve somatosensorische cortex en de interoceptieve insula betrokken zijn, zo speculeren de auteurs.
De auteurs van dit artikel willen daarom onderzoeken of bewust gestuurde aandacht op het narratieve zelf versus aandacht op het actueel ervaren zelf inderdaad de bovenbeschreven regionen activeert.

Methode

De proefpersonen kregen een lijst van woorden aangeboden die naar persoonlijkheidstrekken verwezen. Ze moesten hier op twee manieren hun aandacht op vestigen:

  • Narratieve focus = ‘denkt na of je het kenmerk op jezelf van toepassing vindt.’
  • Ervaringsgerichte focus = ‘schenk aandacht aan wat het woord actueel in jezelf oproept.’
TIP:  Pijnmodulatie via afleiding werkt beter bij fibromyalgie patiënten die actief zijn en/of weinig zitten

Daarbij werden 20 proefpersonen die 8 weken getraind waren in de actueel ervarende focus (mindfulness) vergeleken met 16 ongetrainde proefpersonen die op een wachtlijst stonden. De proefpersonen werden random aan de training of de wachtlijst toegewezen.
De lijst met persoonlijkheidstrekken bestond uit 8 sets van 6 persoonlijkheidstrekken: 3 positieve en 3 negatieve beschrijvingen. In eerder onderzoek was al aangetoond dat deze woorden zelf-reflectief denken kan uitlokten.

De deelnemers werden eerst getraind in het verschil tussen een narratieve focus of een ervaringsgerichte focus. Bij de ervaringsgerichte focus kijkt men naar het woorden en neemt men zonder oordeel waar wat het in denken, voelen of lichaam teweeg brengt. Dit zonder oordeel. Als men merkt dat men in gedachten afdwaalt moet men rustig met de aandacht terugkeren naar het actuele ervaren.
Bij de narratieve focus moest men juist wel in gedachten gaan reflecteren, ‘filosoferen’ over wat het woord betekend voor je, wat het over je zegt etc.
Tijdens het experiment moest men deze aandachtsfocus per woord ongeveer 36 seconden uitoefenen. Op een instructiegescherm werd getoond wat men moest doen (het woord en het type aandachtsfocus).

Resultaten

Bij ongetrainden neemt tijdens de ervaringsfocus de activiteit in de mediale prefrontale cortex inderdaad af ten opzichte van de narratieve focus. Deze regio had te maken met denken over het zelf. In de in mindfulness getrainde groep is deze afname in mediale prefrontale cortex activiteit nog sterker. Bovendien ziet men nu ook een toename in activiteit aan de rechterzijde in de laterale prefrontale cortex, en de viscerosomatische regionen zoals de insula, secondaire somatosensorische cortex (S2) en de inferior partietaal lob. Dit zijn regionen die betrokken zijn bij lichamelijk ervaren zelf.
Bij de narratieve focus is dus een ander netwerk geactiveerd (mediaal prefrontale cortex) dan bij de ervaringsgerichte focus. Interessant is dat het schakelen tussen deze twee modaliteiten in de hersennetwerken door 8 weken mindfulness training te verbeteren is. Opmerkelijk is ook dat bij ongetrainden er relatief veel samenhang is tussen beide netwerken (ze zijn dus niet goed onafhankelijk ‘aan te zetten’), terwijl bij getrainden deze netwerken beter onafhankelijk van elkaar geactiveerd kunnen worden via een keuze in aandachtsfocus.

TIP:  Automatisatie van lopen meten en trainen

Opmerkingen samenvatter

Dit onderzoek is relevant voor fysiotherapeuten die bijvoorbeeld met chronische pijnpatiënten werken of met patiënten met angst/depressie. Patiënten die deze aandoeningen hebben en daar disfunctioneel mee omgaan identificeren zich vaak met hun klachten. De aandoening is een belangrijk onderdeel geworden van hun narratieve zelf: “ik ben mijn ziekte’. Deze identificatie heeft natuurlijk zeer nadelige gevolgen voor het emotionele en gedragsmatige functioneren van de patiënt: “ik ben mijn ziekte, dus ben ik niets waard en kan niets…etc.”.
Sommige patiënten daarentegen weten hun ziekte te relatieveren. Ze zijn van mening: ‘ik ben meer dan mijn ziekte of pijn’. Ze accepteren de ziekte voor wat die is, en gaan daar functioneel mee om, maar vechten er niet al te verbeten tegen. Op deze wijze houden ze psychische capaciteit over om in het actuele moment aanwezig te blijven, en dingen te ervaren en te ondernemen die ze belangrijk vinden. Het huidige onderzoek laat zien dat mensen kunnen leren om een verschuiving teweeg te brengen van meer narratief over zichzelf nadenken naar meer in het actuele moment zichzelf ervaren. Ze activeren dan een ander hersennetwerk. Fysiotherapeuten kunnen patiënten helpen meer in het actuele moment aanwezig te zijn, bijvoorbeeld door ontspanningsoefeningen die gebruikmaken van een ‘lichaamsscan’. (Feitelijk hebben de meeste ontspanningsoefeningen een somatisch gerichte ervaringsfocus in het huidige moment. Dat wil zeggen dat ze gedetailleerd, maar zonder oordeel, het lichaam van binnenuit voelend aftasten.) Als de patiënt dit regelmatig oefent dan is hij een hersennetwerk aan het trainen dat hem instaat stelt makkelijker over te schakelen van narratief gepieker over zichzelf, naar actueel aanwezig zijn in het huidige moment. Deze benadering sluit naadloos aan bij de Acceptance and commitment therapy (ACT). Lees bijvoorbeeld “Uit je hoofd in het leven” van Hayes 2006.

TIP:  Nocebo-effect activeert negatief lichaamsgevoel in de hersenen

Farb, N. A. S., Segal, Z.V., Mayberg, H., Bean, J., McKeon, D., Fatima, Z., Anderson. (2007). Attending to the present: mindfulness meditation reveals distinct neural modes of self-reference. Scan, 2, 313-322.

Peter van Burken

Peter van Burken

Psycholoog / ex-fysiotherapeut. Auteur van Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut en het boek Mindfulness en Fysiotherapie. Initiator en docent Psychfysio opleidingen.

Zin in een leuke en boeiende cursus?

Kijk dan hier voor inspiratie!

" 3000+ tevreden fysiotherapeuten gingen je voor. "

Nieuwsbrief

Elke twee weken 3 samenvattingen voor fysiotherapeuten. Gratis, al 17 jaar. 6000+ fysiotherapeuten gingen je voor.

Database met 1500+ artikelen

Voorjaar 2023

Werken met beleving en emotie binnen de fysiotherapie

3 dagen. Start 15 mei 2024. Prijs € 595,- …

Acceptance and Commitment Therapy bij pijn

3 dagen. Start 7 juni 2024. Prijs € 495,-…

Pijn- en Stressmanagement technieken

3 dagen. Start 31 mei 2024. Prijs € 595,-…

Vrouw doet pilates oefeningen en voorkomt daardoor rugpijn.

Fysiopilates opleiding

9 dagen. Start 10 september 2024. Prijs € 1395,-…

De Mindful Fysiotherapeut

8 dagen. Start 12 september 2024. Prijs € 1395,-…

Dansante Fysiotherapie op basis van Laban/Bartenieff

8 dagen. Start 20 september 2024. Prijs € 1395,-…

Vrouw stretcht mindfull tegen rugpijn.

Belevingsgericht lichaamswerk binnen de fysiotherapie

5 dagen. Start 28 september 2024. Prijs € 995,-…

kngf-logo-klein
keurmerk-fysiotherapie-logo-klein
crkbo_instelling_rgb