Vier dimensies van bewegingskwaliteit: biomechanisch, fysiologisch, psycho-socio-cultureel, en existentieel

Het domein van de fysiotherapeut is het bewegend functioneren. Bewegingskwaliteit is daarbij een veel genoemd onderwerp, maar nog weinig concreet uitgewerkt. De auteurs in het huidige artikel onderzoeken hoe een groep van expert fysiotherapeuten tegen het thema bewegingskwaliteit aankijken.
Bewegingskwaliteit wordt vaak beoordeeld in tijd-ruimte dimensies van het bewegen. Er zijn echter ook andere perspectieven. Vanuit de psychiatrische literatuur, dansliteratuur en psychologische studies rond expressie worden er ook een groot aantal kenmerken van kwaliteit van bewegen aangedragen (Wallbot, 1985, 1989). Het is duidelijk dat er naast lichamelijke- ook mentale aspecten aanwezig zijn in het bewegen: de aard van de persoon wordt uitgedrukt in de kwaliteit van zijn bewegen (Prol, 1986).
Vanuit de kinderrevalidatie heeft de Gross Motor Performance Measure (GMPM) bijgedragen aan de ontwikkeling van het beoordelen van de bewegingskwaliteit. Ook onderzoek naar vroeg geboren kinderen verschaft informatie over bewegingkwaliteit: men vormt zich daarbij een globale impressie van de bewegingskwaliteit van het bewegende lichaampje in zijn geïntegreerde totaal (Einspieler and Prechtl, 2005). De franse psychotherapeut en bewegingsagoog Dropsy (1998) heeft ook veel geschreven over bewegingskwaliteit. En ook binnen de Basic Body Awareness Therapy vindt men hier ideeën over (Skjaerven, ea., 2003).
Fysiotherapeuten hebben doorgaans impliciete ideeën over de kenmerken van bewegingskwaliteit. De huidige studie probeert deze ideeën vanuit klinische ervaringskennis te expliciteren.

Methode
Binnen drie fysiotherapeutische werkvelden (neurologie, eerste lijn en psychosomatische fysiotherapie) werden 15 experts geïdentificeerd met erkende klinische ervaring en expertise op gebied van bewegen en kwaliteit (vijf per werkveld).
Bij deze fysiotherapeuten werd een semigestructureerd interview van 1,5 uur afgenomen. Het doel was het verhelderen van de essentiële kenmerken van kwaliteit van bewegen. Eerst moesten de fysiotherapeuten hun intuïtieve opvatting over kwaliteit van bewegen formuleren. Daarna werd hier dieper op ingegaan. In de laatste tien minuten van het interview werden tien kunstplaten getoond die een relatie hadden met bewegen, dit om de fysiotherapeut te stimuleren in het beschrijven van het fenomeen bewegingskwaliteit. Ze moesten daarbij twee of drie platen selecteren en beschrijven wat ze zagen in relatie tot bewegingskwaliteit.
Tot slot werd gevraagd naar het belang van bewegingskwaliteit voor fysiotherapeuten.
De interviews werden opgenomen, uitgeschreven en door de geïnterviewde gecontroleerd op juistheid.
De uitgebreide inhoudelijke data-analyse vond plaats conform de stappen van het Giorgi model (1985). Na analyse van de interviews op niveau van elementen en het samenpakken in grotere thema’s werd uiteindelijk gezocht naar een samenhangend model van bewegingskwaliteit.

Resultaten
De volgende vier thema’s werden zichtbaar:

Thema 1. Bewegingskwaliteit zien als iets biomechanisch

Posturele stabiliteit als voorwaarde voor bewegingskwaliteit

Bijvoorbeeld een centrale verticale as hebben die voor achtergrondstabiliteit zorgt. Dit vormt een innerlijk fysiek- en perceptueel referentiepunt. Het contact met de grond, de plaats van het lichaam in de ruimte en de plaats van ledematen ten opzichte van de centrale as bevordert de lichaamsoriëntatie. Een vorm van evenwicht/balans.

Het pad en de vorm van de beweging

Bijvoorbeeld het buigen, strekken en roteren van onze ledematen/gewrichten. Sommige bewegingen zijn daarbij groot/klein, recht/hoekig/rond etc.

Thema 2. Bewegingskwaliteit zien als iets fysiologisch

Vrij ademhalen en centreren als voorwaarde voor bewegingskwaliteit

Bijvoorbeeld, als adem niet in het bewegen is geïntegreerd kan er geen bewegingskwaliteit zijn. De adem vastzetten creëert bijvoorbeeld bewegingsspanning. Adem geeft vitaliteit en flow aan het bewegen.
Bewegen moet vanuit de kern/centrum plaatsvinden, mensen die gespannen zijn bewegen vooral perifeer en met geblokkeerd centrum. Contact met het lichaamscentrum maakt bewegen meer soepel. Dus bewegen geïsoleerd vanuit de arm/hand vergeleken bewegen vanuit de kern doorwerkend naar arm/hand.

De aanwezigheid van flow, elasticiteit, en ritme in de beweging

Bijvoorbeeld, het is als het ritme en de pauzes in muziek. Pauzes zijn vaak lastig. Flow maakt de beweging meer gelijkmatig, ook tijdens alterneren (niet staccato). De bewegingen of bewegingsrichtingen gaan gemakkelijk in elkaar over.

Thema 3. Bewegingskwaliteit zien als iets psycho-socio-cultureels

Bewustzijn als voorwaarde voor bewegingskwaliteit

Bijvoorbeeld, de mate waarin je ‘aanwezig’ bent. Zonder contact met je lichaam beweeg je automatisch (vanuit starre gewoonten) en mogelijk ongecoördineerd.

Het zien van emotionele, cognitieve, intentionele, en socio-culturele aspecten in de beweging

Bijvoorbeeld, emoties uiten zich in het bewegen, angst bijvoorbeeld als ‘klein worden’. Bewegingen die een duidelijke intentie hebben zijn doorgaans beter van kwaliteit, zeker als het doel diep uit jezelf komt in plaats van buitenaf opgelegd of overmatig cognitief gestuurd. Bewegingskwaliteit wordt ook beïnvloed door de sociale omgeving: zijn we privé of op het werk, is er iemand aanwezig etc? Ook cultuur, bijvoorbeeld Afrikaans versus Noord Europees heeft invloed op kwaliteit van bewegen.

Thema 4. Bewegingskwaliteit zien als iets existentieels

Zelfbewustzijn als voorwaarde voor bewegingskwaliteit

Bijvoorbeeld een sterk ‘ik ben’ ervaren, sterk aanwezig zijn in de beweging, present. Jezelf letterlijk belichamen. De patiënt moet zoeken hoe hij in de beweging kan ‘rusten’, er in aanwezig kan zijn en deze niet alleen mechanisch uitvoeren. Zelfbewustzijn heeft ook te maken met reflecteren over jezelf: wat wil ik, wat zijn mijn waarden etc.

De actuele persoonlijkheid als eenheid in de beweging aanwezig zien

Bijvoorbeeld, door het eigene is iemand al van verre te herkennen. In elke beweging druk je iets van jezelf uit. Door contact met het (gehele) lichaam ontstaat een integratie van lichaam en geest tot één doorleefde eenheid. Dit bevordert bewegingskwaliteit.

Naast deze vier thema’s is er nog een overkoepelende categorie te formuleren:

Bewegingskwaliteit als een algemeen en unificerend fenomeen
Het gaat hier om het totale bewegen. Bij goede bewegingskwaliteit zijn lichaam, fysiologie, psychologie en ervaring op elkaar uitgelijnd in een dynamisch en flexibel aanpassend geheel.

Bewegingskwaliteit zien als functioneel, praktisch, energiebesparend, esthetisch en harmonisch

Bijvoorbeeld, het is doelgericht en tegelijkertijd prachtig om te zien.

Bewegingskwaliteit zien als expressie van de innerlijke staat van de persoon

Bijvoorbeeld, mentale functies en fysiek lichaam zijn innig verbonden.

Bewegingskwaliteit zien als het ervaren van welzijn en gezondheid

Bijvoorbeeld, welzijn ervaren in bewegen of gezondheid nastreven via bewegen.

Slot opmerking auteurs
Kunstuitingen kunnen gebruikt worden om te inspireren bij het waarnemen en denken rondom bewegen (Skjaerven, e.a. 2004).
Enkele Europese auteurs op het gebied van bewegingskwaliteit zijn: Feldenkrais, Laban, Bartennief, Brooks, Johnson, Alon, Barlow, Horosko en Parviainen.
Het hierboven ontwikkelde MQM-model (the Movement Quality Model) kan de fysiotherapeut aanwijzigen geven waar de patiënt de ‘bronnen’ mist voor kwalitatief bewegen. Het kan ook de communicatie tussen fysiotherapeuten onderling verbeteren.