Waarden, religie, spiritualiteit, en zingeving

1 Waarden

Waarden zijn opvattingen en attitudes over hoe dingen zouden moeten zijn en wat belangrijk voor ons is. De laatste 20 jaar is er onder studenten een trend meer gericht te zijn op eigen welzijn dan op het welzijn van anderen. Ze zijn meer op geld uit dan op een filosofisch betekenisvol leven. Wel is het zo dat vanaf de jaren 60 de waarden self-fulfillment en zelfexpressie nog steeds groeiende zijn, maar dan meer gericht op fysieke gezondheid en welzijn. Door minder gericht te zijn op anderen kan isolatie en vervreemding ontstaan. Ook de tekstboeken op de middelbare school leggen tegenwoordig meer nadruk op individuele rechten dan op sociale verantwoordelijkheid. Deze ontwikkeling is jammer omdat bijvoorbeeld onderzoek in zeven landen laat zien dat gezinswaarden zoals compassie en sociale verantwoordelijkheid geassocieerd zijn met diverse gunstige uitkomsten: meer deelname aan maatschappelijke organisaties, het land dienen en empathie voor achterstandsgroepen (Fanagan, 2004). Het blijkt ook dat adolescenten die bij groepen betrokken zijn (kerk, school, hobby’s, etc.) meer sociaalvertrouwen hebben, altruïsme tonen etc., terwijl adolescenten die niet opgenomen zijn in een groep vooral zelfbelang en materialisme nastreven.

2 Religie en spiritualiteit

Religie speelt een belangrijk rol in het leven van veel mensen. Het percentage van mensen die aan geeft in god te geloven is: India 98%, Italië 88%, Frankrijk 72%, Scandinavië 63%.

2.1 Kinderjaren

Piaget’s stadia toegepast op religiues denken
Het begrijpen van religieuze plaatsjes en verhalen komt sterk overeen met de cognitieve ontwikkelingsstadia van Piaget:

< 7 jaar: preoperationele intuïtief religieus denken: ze begrijpen het nog niet goed, overzien de argumenten niet en denken fragmentarisch. Waarom keek Mozes god niet aan? -> ‘omdat die een grappige gezicht heeft’.
7-14 jaar: Concreet operationeel religieus denken: men denkt in concrete detail. -> Mozes keek god niet aan omdat het een vuurbal was die hem kon verbranden.
14 jaar en adolescentie: formeel operationeel religieus denken: men kan abstract denken. -> Mozes keek god niet aan omdat die heilig is en de wereld zondig.
Rond de 17-18 jaar gaan adolescenten telkens meer in abstracte termen denken zoals vrijheid, zinvolheid en hoop.

Opvoedingen en religie
In het algemeen hangen volwassenen dezelfde religie aan die zij tijdens hun opvoeding ervaren hebben. Vooral als de relatie tussen de ouder en het kind goed was en zich veilige hechting ontwikkelde bij het kind. Als dat niet het geval was dan is men juist geneigd een andere richting te zoeken. Religieuze wendingen of oplevingen (herontdekking) vindt vooral in de adolescentie plaats.

2.2 Adolescentie

Veel adolescenten geven aan dat religie of spiritualiteit belangrijk voor hen is. Vaak geloven ze in een god, bidden ze en gaan ze naar een kerk. Wel is de groep toegenomen die aangeeft ergens in te geloven, maar dat geen naam kunnen of willen geven. Door de toegenomen cognitieve vermogens is de adolescentie ook een periode waarin ze kritisch nadenken over de religie die ze vanuit hun opvoeding meekregen.

De positieve rol van religie in de adolecent zijn leven. Enkele feiten. Adolescenten die religie als een betekenisvol onderdeel van hun leven beschouwen hebben 50% minder kans dat ze drugs gaan gebruiken. Het naar de kerk gaan is geassocieerd met hogere cijfers (binnen de lagere sociale milieu). En zo zijn er meer voordelen: minder crimineel gedrag en meer voor de maatschappij doen, kortom religie biedt een mogelijkheid om betekenis in het leven te vinden. De meeste geloofssystemen ontmoedigen ook seks voor het huwelijk. Dit blijkt door te werken in het seksuele gedrag van adolescenten: ze hebben dan minder seksuele contacten.

2.3 Volwassenheid en ouderdom

Religie en spiritualiteit tijdens de ouderdom.

Een groot deel van de ouderen zijn gelovig en vinden spiritualiteit een belangrijk onderdeel van hun leven. Tegelijkertijd gaat de helft minder dan één keer per maand naar de kerk. Volwassen vrouwen zijn geloviger dan mannen en ze participeren meer in een georganiseerd geloof. In de VS worden langzaam maar zeker de baptisten en het katholieke geloof minder aangehangen. Men staat ook minder achter geloofsorganisaties en hun leiders, en in de spirituele- en morele status van de natie. Tegelijkertijd wordt men toleranter voor andere geloven. Deels komt dit door de babyboomgeneratie die experimenteren en onafhankelijk denken nastreeft.
De sterkte van de geloofsovertuiging kan variëren tijdens het leven: bijvoorbeeld jongvolwassen sterk, middelbare leeftijd zwak en met ouderdom weer sterk. Een betekenisvol geloof hebben en daar actief aan deelnemen is gecorreleerd met meer levensgeluk. De richting van de causale relatie is echter nog niet duidelijk.

Religie en gezondheid

Doorgaans is er ook een positief verband tussen geloof en gezondheid, op enkele stromingen na die bijvoorbeeld medicijnen afzweren. Mogelijk dat dit positieve effect op gezondheid sterker geldt voor vrouwen, zo bleek uit longitudinaal onderzoek (McGullough en Laurenceau, 2005). Deze positieve effecten ontstaan waarschijnlijk doordat sommige religies: een vorm van gezondheidszorg-steun geven, gezondheidsgedrag bevorderen en sociale steun geven waardoor angst, depressie en eenzaamheid voorkomen wordt. Geloof genereert vaak ook hoop en de motivatie tot herstel. Sommige onderzoeken laten zien dat bidden stress, pijn en spierspanning kan verlichten. HIV patiënten die aanmerkelijk langer leefden dan verwacht, onderscheiden zich door een actief geloof.

Religie in ouderen volwassenen

Tussen de 55 jaar en de 70 jaar neemt de spiritualiteit sterk toe (zie fig). Bij vrouwen is die toename sterker dan bij mannen. Er is een correlatie tussen religie op jongere leeftijd en op latere leeftijd, in die zin is het ‘jong geleerd, oud gedaan’. Mensen van 65 jaar zijn meer gelovig dan jongeren en ook meer actief daarin. Ouderen met een sterk geloof hebben meer zelfwaarde, zien meer de zin van het leven, hebben meer levenstevredenheid en zijn meer optimistisch (Krause, 2003). Geloof of spiritualiteit helpt ouderen omgaan met het verlies en afscheid die de ouderdom met zich meebrengt. In de laatste levensjaren neemt de kerkgang af, maar neemt de religiositeit en de daaruit ervaren steun vaak toe. Extra voordeel van actieve deelname door ouderen is dat ze daardoor adviezen aan jongeren kunnen geven en op deze wijze sociaal betekenisvol kunnen participeren. Soms nemen ze binnen een religieuze setting ook rollen op die ze op jongere leeftijd niet konden vervullen.
Ook bidden en mediteren is gecorreleerd met langer leven, zo bleek uit een onderzoek onder christelijke gelovigen. Mogelijk omdat het de stressreactie dempt (McGullough e.a. 2000).

3. Zingeving

De vader, moeder, broer en zus van psychiater Victor Frankl overleden in Auschwitz in Polen. Hijzelf overleeft het kamp. Frankl stelt op basis van zijn observaties in de concentratiekampen dat het zich bewust zijn van de eindigheid van het leven juist de vraag naar zin kan bevorderen. In zijn ogen zijn de belangrijkste kwaliteiten van de mens: spiritualiteit, vrijheid en verantwoordelijkheid. We moeten ons volgens hem afvragen waarom we bestaan, wat we van het leven verwachten, en wat de betekenis of zin van ons leven is. Deze vragen beginnen sterker op te komen rond de middelbare leeftijd als we meer en meer geconfronteerd worden met de dood.