Verschillen tussen de westerse en boeddhistische kijk op lijden, stress en coping

In westerse culturen gaat men anders met stress om dan in boeddhistische culturen. Dat komt door belangrijke verschillen in denken tussen die maatschappijen. Deze samenvatting wil daar meer duidelijkheid in geven.
In het westen hecht men veel meer waarde aan het ‘ik’ of het ego dan in boeddhistische culturen. Het ‘ik’ wordt in het westen gezien als een unieke en uiterst belangrijke entiteit: het ‘ik’ wordt beschermd en verder uitgebouwd. In het boeddhisme meent men echter dat het ‘ik’ een illusie is, zonder zelfstandige bestaansgrond. Het hechten aan het ‘ik‘ of het vasthouden aan het ego wordt daar juist als belangrijke reden voor stress gezien.

Wortsels van het boeddhisme

Siddhartha Gautama (2500 vChr.) was een Indiase prins die ontevreden was met zijn comfortabele leven. Buiten de poorten van het paleis ontdekte hij dat het leven uiteindelijk toch altijd eindigt in ziekte, ouderdom en dood. Daarom verliet hij zijn familie en begon een spirituele zoektocht. Na het tevergeefs uitproberen van diverse vormen van Yoga, krijgt hij tijdens langdurige meditatie onder een asvattha boom inzicht in de vier nobele waarheden. De eerste nobele waarheid is dat het leven lijden is (dukkha). Dukkha betekent lijden, ziekte, zorgen, pijn etc. Deze definitie lijkt erg op de westerse definitie van stress, met als verschil dat in boeddhistische culturen men minder reageert alsof ‘ik’ pijn heb of ‘ik’ ziek ben. Men accepteert veroudering en de dood als onafscheidelijk onderdeel van het leven.
Volgens de boeddhisten ligt er onder de vele uitingen van het bestaan één ultieme eenheid die alle vormen en processen met elkaar verbind. Dukkha (lijden) ontstaat als er een verschil is tussen deze ultieme eenheid en onze alledaagse kijk op de werkelijkheid. Onze perceptie of opvattingen over de dagelijkse werkelijkheid zijn altijd verschillend (onjuist) ten opzichte van die ultieme realiteit. Anicca betekent veranderlijkheid en betekent dat niets op geen enkel moment hetzelfde blijft. Dit komt overeen met de westerse ideeën over de constante interactie tussen materie en energie. Jezelf (het ik) dus als een blijvende onveranderlijke entiteit waarnemen is in dat opzicht een illusie. Anatta betekent dat er geen onafhankelijk bestaand ‘ik’ is. Het ‘ik’ is een illusie die gecreëerd wordt door onze geest en is mede de reden voor stress (dukkha).

Westerse theorieën over omgaan met stress

De westerse theorieën over omgaan met stress vertrekken vanuit de psychoanalyse (defensiemechanismen) of vanuit de psychologie (cognitieve of gedragsmatige mechanismen):

Psychoanalyse: defensie mechanismen zijn onbewuste processen die ervoor zorgen dat bepaalde angstige gedachten niet in het bewustzijn komen. Dit kan de psyche voor elkaar krijgen door middel van: dissociatie, repressie of ontkenning.

De psychologische literatuur beschrijft in essentie drie copingstijlen:

• probleemoplossen,
• sociale steun zoeken,
• vermijdingsstrategieën.

Crosscultureel onderzoek in Noord-Amerika, Europa, en Azië laat zien dat probleem oplossen de meest effectieve copingstrategie is.
Vermijding, terugtrekken en afstandelijkheid zijn een soort defensie mechanismen die de emotionele impact van de stressor zou moeten reduceren, maar ze blijken het minst effectief te zijn tegen stress.
Sociale steun heeft zowel elementen van probleem oplossen in zich (bijvoorbeeld als men praktisch advies krijgt) als elementen van emotie (bijvoorbeeld als men zijn hart kan luchten).

Boeddhistische theorieën over omgaan met stress

Boeddhisten definiëren coping als de cognitieve- en gedragsmatige methoden om dukkha te reduceren. Dit proberen ze te bereiken door het verminderen van de discrepanties tussen onze eigen illusionaire kijk op de wereld en de ultieme realiteit. Als dat bereikt is is men ‘verlicht’. Door middel van meditatie probeert men de ultieme realiteit te gaan zien. Men leert via meditatie de wereld observeren en accepteren met minder ik-gerichte vertekeningen, voorkeuren, discriminatie, en interpretaties. Kortom, men leert de wereld waar te nemen zonder tussenkomt van het ‘ik’. Als gevolg daarvan krijgt men een heldere kijk op de werkelijkheid, en wordt de innerlijke communicatie meer geïntegreerd en de wijze van reageren meer flexibel.
Een ander voordeel van meditatie is dat men ook daadwerkelijk vaardigheden opdoet. Men leert de aandacht en het bewustzijn in te zetten om de conditionering en denkbeelden die in het verleden vastgelegd zijn te verbreken. Zo kan het waarnemen meer in overeenstemming komen met de actuele realiteit.

Samenvattend kan men stellen dat men in het westen vaak de externe problemen actief probeert op te lossen, terwijl men in boeddhistische culturen deze problemen juist probeert te accepteren als onderdeel van ‘het geheel’. In het westen probeert men in moeilijke tijden het ‘ik’ hoog te houden, omdat het ‘ik’ als het centrum van het individuele bestaan wordt ervaren. In boeddhistische culturen probeert men juist van het ‘ik ‘af te komen omdat men meent dat een ‘groot ik’ juist voor groot lijden (stress) zorgt.