Hebben psychologische zelfhulpboeken nut?

Voor elk mentaal probleem en voor elke levenskeuze is er een zelfhulpboek beschikbaar: de zelfhulp industrie is een goudmijn.
Het succes is voor een gedeelte te verklaren door de relatief lage kosten in vergelijking met een psychologisch consult, de beschikbaarheid, het behoud van privacy en ook opwinding over zelfontdekking/groei.

De thema´s
De auteurs van dit artikel hebben de bestseller op het gebied van psychologische zelfhulp in Nederland geanalyseerd. Ze zien dan de volgende thema’s verschijnen:

Persoonlijke groei
Persoonlijke relaties
Coping met stress
Identiteit (wie ben ik?)

Behalve de bovenstaande indeling kan men de boeken ook onderscheiden op (a) probleem gericht of groeigericht en (b) theorie geleid of eclectisch.
De meeste boeken zijn groeigericht en eclectisch van aard. Er staan op de bestseller lijst relatief weinig boeken over specifieke psychologische stoornissen. Dat is mogelijk een aanwijzing dat deze laatste groep in eerste instantie meer baat hebben bij professionele psychologische begeleiding.

Het lezerspubliek
Er is niet veel bekend over het lezerspubliek, maar er is geen reden om aan te nemen dat ze meer ongelukkig zijn. Uit een onderzoek onder 264 student bleek dat vrouwen een meer positieve attitude hebben ten aanzien van zelfhulpboeken, dan mannen. Zo ook mensen die veel lezen, geïnteresseerd zijn in psychologie, gericht zijn op zelfsturing en mensen die meer tevreden zijn met het leven. De lezers hebben een tendentie om de relaties te zien tussen denken, voelen en doen. Het lezen van zelfhulp boeken past bij hun actieve copingstijl.
Er zijn ook indicaties dat de lezers relatief hoog geschoold zijn en boven gemiddeld nieuwsgierig.

Het effect
Niet iedereen is even enthousiast over zelfhulpboeken. Sommige auteurs vinden ze slecht geschreven, geloven niet dat het een probleem verhelpt, menen dat je valse hoop creëert, vinden de oplossingen beperkt en cliché matig, en mogelijk creëren deze boeken juist problemen zoals huwelijksonvrede, etc. Deze negatieve opmerkingen zijn echter niet onderbouwd met wetenschappelijk onderzoek. Wel is het zo dat sommige adviezen die gegeven worden achterhaald zijn, enkele voorbeelden:

Uit je boosheid (dit kan juist de boosheid versterken.)
Denk aan positieve dingen als je down bent (kan het down zijn soms juist versterken.)
Visualiseer je doelen (dit is onvoldoende, want je moet het pad er naar toe, inclusief obstakels en oplossingen, ook visualiseren.)
Zelf affirmatie verhoogt je zelfwaarde (dit blijkt onvoldoende, want je bouwt zelfwaarde vooral op door positieve opmerkingen van anderen gedurende je levensloop.)
Actief luisteren helpt je relatie (maar gelukkige stellen gebruiken deze techniek nauwelijks, ze nemen elkaar vooral serieus, en vermijden vijandigheid en spanning.)

Een ander punt van kritiek is dat de adviezen niet afgestemd zijn op de persoon. Zo is optimisme inderdaad doorgaans een prima levenshouding of denkstijl, maar zeer angstige mensen kunnen dan juist meer ontregelen. Een vorm van defensief pessimisme kan bij hen juist gunstiger zijn.
Een ander punt is dat het optimisme niet misplaats gericht moet zijn op zaken die niet te veranderen zijn, maar die geaccepteerd moeten worden.

Probleemgerichte zelfhulpboeken
Er is bewijs dat het lezen van probleemgericht zelfhulp materiaal effectief kan zijn in de behandeling van psychologisch disfunctioneren (milde depressie, angst en licht alcohol gebruik, hoofdpijn, slaapproblemen en seksuele disfuncties). Soms zelfs even goed als therapie bij een psycholoog. Voor roken en zwaar alcohol misbruik werkt het volgens diverse onderzoekers minder goed.
Men moet zich echter realiseren dat er ook onderzoeken zijn die dergelijke positieve effecten niet vinden.
Aan de andere kant laat onderzoek zien dat het lezen van zelfhulpboeken relatief weinig negatieve gevolgen heeft.

Groeigerichte zelfhulpboeken
De effectiviteit van deze zelfhulpboeken is veel minder onderzocht.
Professionals evalueren zelf het grootste deel van de zelfhulpboeken positief en 85% van de psychotherapeuten raden het lezen van dergelijke boeken aan. Uit een overzicht blijkt dat ze de volgende drie boeken veel aanbevelen:

Dinsdagen met Morrie,
De weg naar Flow,
In de tussentijd.

Terwijl ze Mannen komen van Mars, vrouwen van venus, en Niet morgen maar nu, afraden.
De lezers zelf zijn ook positief. 85% meent dat de boeken hen ‘soms behulpzaam’ of ‘vaak behulpzaam’ waren.
Een andere indicatie dat zelfhulpboeken effectief kunnen zijn is dat de meerderheid van de onderwerpen die ze behandelen inderdaad wetenschappelijk gezien relevant zijn voor levensgeluk.
Zelfhulpboeken werken mogelijk omdat ze een placebo effect hebben of hoop creëren. Maar ook nu geldt de waarschuwing dat de beloftes niet onredelijk of zelf onethisch moeten zijn. Zo is bijvoorbeeld de titel Ik kan denken en voelen wat ik wil, onrealistisch. Bovendien zijn er zelfhulpboeken die een gemakkelijke oplossing suggereren, terwijl verandering/groei doorgaans juist keihard werken is.
Nog een mogelijk nadeel is dat de lezer zelf zijn ‘behandeling’ moet kiezen en vormgeven, zonder de hulp van een professional.

Opmerking samenvatter
Ook fysiotherapeuten kunnen zelfhulpboeken aanbevelen. Uit het bovenstaande blijkt dat dit een positief effect kan hebben. Men moet echter wel gematigd optimistisch zijn over het resultaat. Bovendien lijkt het verstandig om via nascholing enig (wetenschappelijk) inzicht te krijgen in psychologische factoren bij gezondheid en welzijn, zodat men de inhoud van zelfhulpboeken op waarde kan schatten. Het aardige van het aanbevelen van zelfhulpboeken binnen een fysiotherapeutische setting is dat de patiënt dan zelf met de psychologische herstelbelemmerende factoren aan het werk gaat. De fysiotherapeut houdt dan meer tijd over om het bewegen zelf te beïnvloeden.
Als de fysiotherapeut op de hoogte is van de inhoud van het zelfhulpboek, kan hij de patiënt als sparringpartner dienen voor het beschreven materiaal.