Meer gebruikmaken van lichaamsbewustzijn-interventies bij fibromyalgie

Ongeveer een derde van de mensen die een huisarts bezoeken hebben medisch onverklaarde klachten. Een van de kenmerken van deze patiënten is dat ze innerlijke ervaringen moeilijk kunnen verwoorden en hun ervaringen en belevingen beperkt verwerken. Lichamelijke informatie vanuit de proprioceptie of interceptie kan onvoldoende mentaal gerepresenteerd en verwerkt worden waardoor de patiënt lichaamsgerichte coping blijft toepassen. Met andere woorden de somatische expressie van emoties en stress worden door de patiënt als puur somatisch waargenomen en geduid. Logisch gevolg is dat ook de oplossing alleen in de somatische hoek gezocht worden.

Klachten en gangbare therapie bij FM en CVS

Zowel fibromyalgie (FM) als het chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS) zijn beide voorbeelden in de categorie functionele somatische symptomen. De symptomen van beide klachtenclusters overlappen sterk. 86% van de personen met fibromyalgie melden sterke vermoeidheid, terwijl 88% van de personen met het chronisch vermoeidheidssyndroom ook pijn rapporteren. De beide syndromen worden medisch gezien slecht begrepen. Dit leidt niet alleen tot verwarring bij patiënten en hun verzorgers maar ook tot gebrek aan erkenning en problematische interacties met artsen, en bijvoorbeeld stigmatisering.
Het meeste onderzoek rond therapie heeft zich gefocust op bewegingstherapie en cognitieve gedragstherapie. Deze bleken beperkt of gematigd effectief. Misschien komt dat omdat een subgroep van patiënten een meer uitgebreide aanpak nodig hebben. Angst en depressie zijn bijvoorbeeld belangrijke comorbiditeiten die bij een deel van de patiënten aangepakt moeten worden. En verder zijn er veel affectieve, gedragsmatige, en persoonlijkheidsfactoren die de klachten onderhouden en een centrale rol spelen in therapie.

Geen somatosensorische amplificatie maar meer embodiment

Lichaamsgerichte benaderingen bevorderen de interne integratie: de innerlijke verbondenheid en de vaardigheid dit authentiek uit te drukken. In het verleden was men bang dat lichaamsbewustzijn-interventies juist zou leiden tot somatiosensorische amplificatie en hypochondrie. Echter, somatosensorische amplificatie vindt niet zozeer plaats maar meer het gevoelig worden voor subtielere betekenisvolle lichamelijke sensaties. Mensen die (over)gevoelig zijn voor lichamelijke sensaties horen als het ware wel het geschreeuw van pijn, vermoeidheid en ongemak in het lichaam, maar horen de fluisterende stem niet meer van de subtiele somato-emotionele signalen die het lichaam ook afgeeft. Dat is jammer, want juist deze subtiele lichamelijke signalen zijn verbonden aan emotie en betekenisverlening. Door het waarnemen van die lichamelijke sensaties, en de bijkomende emoties en cognities, kan de patiënt beter begrijpen hoe hij/zij zich ten aanzien van een bepaald thema verhoudt. Binnen de fysiotherapie heeft lichaamsbewustzijn feitelijk twee dimensies: (a) een ervaringsdimensie, met ervaren van het ‘levende lijf’, en (b) een bewegingsdimensie, het ervaren somatische functioneren in termen van houdingsbalans, ademhaling, spierspanning, etc. Anders gezegd, de bewegingsdimensie omvat meer de sensorische perceptie en motorische vaardigheden, de ervaringsdimensie wordt beter gevangen door de term embodiment: het belichaamd aanwezig zijn in het bewegen en de wereld. In deze review van de auteurs richten zij zich vooral op dit laatste deel: de ervaringsdimensie.

TIP:  Fibromyalgie bezien vanuit de complexity theory

Informatie vanuit het lichaam en lichaamsbewustzijn-interventies

Afferente interne input uit A-delta en C-vezels komen uiteindelijk via de thalamus in de insula terecht. De informatie wordt in de insula op drie plaatsen verder verwerkt. De achterzijde van de insula ontvangt de primaire sensorische input. Het middendeel integreert deze sensorische input met andere sensorische modaliteiten en met omgevingsomstandigheden en hedonistische kwaliteiten. Het voorste deel van de insula is het hoogste integratieniveau en verwijst naar embodiment: het belichaamd aanwezig zijn in de wereld. Dit laatste is een doorleefde globale emotionele ervaring die erg lijfelijk wordt ervaren. Het voorste deel van de insula krijgt namelijk ook veel informatie uit de anterior cingulate cortex (ACC) en daarmee wordt er een emotioneel en gedragsmatige aspect bij het lijfelijke toegevoegd. De anterior insula representeert voor een belangrijk deel ook ons subjectieve welzijn. Als deze anterior insula beïnvloed kan worden zou dit ook het welzijn kunnen beïnvloeden. Belangrijk daarbij is te beseffen dat de anterior insula onderdeel is van het interoceptieve netwerk. Dus als je de embodiment-representaties in de anterior insula wil veranderen is de interoceptie daar een ingang voor. Dat verklaart de potentiële werking van lichaamsbewustzijn-interventies, maar bijvoorbeeld ook van tasttherapie. Aanraking, met name de zachte tast is geen exteroceptieve informatie, maar volgt vanaf de huid direct de interoceptieve paden. Als de fysiotherapeut iemand zacht aanraakt (of masseert) is dit feitelijk een interoceptieve prikkel voor de patiënt: de fysiotherapeut raakt de patiënt als het ware ‘van binnen’ aan.

Systematische review naar het effect van lichaamsbewustzijn-interventies

De auteurs doen een systematische review naar het effect van lichaamsbewustzijn-interventies op fybromyalgie en het chronisch vermoeidheidssyndroom. Ze maken bovendien onderscheid tussen hands-on en hands-off interventies.

TIP:  Boze fibromyalgie patiënten die daar niets van laten merken hebben meer pijn

Methode

De auteurs beperken zich tot RCT’s. Het effect op lichaamsbewustzijn is voor hun de primaire uitkomstmaat. Het effect op kwaliteit van leven, pijn, angst en depressie zijn voor de auteurs de secundaire uitkomst maten. De kwaliteit van de artikelen is weliswaar matig: vier studies zijn van hoge kwaliteit, vier studies van gematigde kwaliteit, en 10 studies van lage kwaliteit. Er wordt een veelheid aan interventies genoemd in verschillende studies die uiteindelijk erg veel overlap vertonen in de zin van het centraal stellen van een mindful focus op het lijf.

Resultaten

Uiteindelijk kunnen de auteurs 29 studies gebruiken (1 studie rapporteert over de primaire uitkomstmaat, en 28 alleen over de secundaire). Drie studies richten zich op het chronisch vermoeidheidssyndroom en zesentwintig studies richten zich op fibromyalgie. De uitkomsten van deze review gelden daarom vooral voor fibromyalgie patiënten. Voor de statistische meta-analyse bleken uiteindelijk 18 studies geschikt. Zeven studies daarvan waren hands-on, en 11 studies hands-off.

Primaire uitkomstmaat

Eén studie heeft lichaamsbewustzijn als uitkomstmaat. Deze studie laat significante verbetering zien van lichaamsbewustzijn bij fibromyalgie patiënten. Deze patiënten doorliepen een programma van 14 sessies van anderhalf uur per week met diverse oefeningen rond adem, houding en Qigong. Het effect werd vergeleken met een wachtgroep die geen therapie kreeg. Extra bevinding in die studie is dat lang in dezelfde houding de Qigong uitvoeren een negatief effect had op de pijn bij ernstige fibromyalgie. Houdingswisselingen worden daarom aanbevolen.

Secundaire uitkomst maten

Significante effecten worden gevonden ten opzichte van controlegroepen op pijn, angst, depressie en kwaliteit van leven. Er is echter geen verschil tussen hand-on of hands-off werken.

TIP:  Automatisatie van lopen meten en trainen

Opmerking samenvatten

Dit onderzoek laat zien dat lichaamsbewustzijn-interventies een plaats moeten krijgen binnen de fysiotherapie als het gaat om het behandelen van fibromyalgie patiënten. De theorie achter lichaamsbewustzijn-interventies maakt dat ook andere patiëntengroepen hiervan kunnen profiteren.
Binnen PsychFysio opleidingen worden de cursussen ‘Motorisch trainen bij musculoskeletale pijn: Wervelkolom (4 dagen) & Extremiteiten (4 dagen)’, gegeven. Dit is een insteek die sterk gebaseerd is op Feldenkrais en een enorm appel doet op het lichaamsbewustzijn tijdens bewegen van de patiënt. Het interessante van de cursus is dat Gordon Browne aandachtig bewegen (lichaamsbewustzijn) heel goed weet te plaatsen binnen een biomedische context. Ook fysiotherapeuten en manueeltherapeuten die primair denken in termen van flexie, extensie, mobiliteitsbeperkingen, stabiliteit, zullen zich kunnen vinden in de benadering van Gorden Browne. Omgekeerd geldt dat (psychosomatisch) fysiotherapeuten die lichaamsbewustzijn-interventies alleen generiek weten in te zetten (zonder biomedische logische-rationale), veel kunnen leren van de precieze bewegingssturing die Gordon Browne aanleert.

Een andere cursus die in dit kader genoemd moet worden is Dansante fysiotherapie op basis van Laban/Bartenieff. In deze unieke cursus worden dans elementen, zoals ritmiek, effort, space, geanalyseerd en beïnvloed om het lichaamsbewustzijn en het geïntegreerd coördinatief bewegen van de patiënt te verbeteren. Te denken valt aan patiënten die erg gespannen musculatuur hebben of bijvoorbeeld chronische pijn patiënten waar het bewegingspanorama enorm geschrompeld is.

Courtois, I., Cools, F., & Calsius, J. (2015). Effectiveness of body awareness interventions in fibromyalgia and chronic fatigue syndrome: A systematic review and meta-analysis. J Bodyw Mov Ther, 19(1), 35-56.

Peter van Burken

Peter van Burken

Psycholoog / ex-fysiotherapeut. Auteur van Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut en het boek Mindfulness en Fysiotherapie. Initiator en docent Psychfysio opleidingen.

Zin in een leuke en boeiende cursus?

Kijk dan hier voor inspiratie!

" 3000+ tevreden fysiotherapeuten gingen je voor. "

Nieuwsbrief

Elke twee weken 3 samenvattingen voor fysiotherapeuten. Gratis, al 17 jaar. 6000+ fysiotherapeuten gingen je voor.

Database met 1500+ artikelen

Voorjaar 2023

Werken met beleving en emotie binnen de fysiotherapie

3 dagen. Start 15 mei 2024. Prijs € 595,- …

Acceptance and Commitment Therapy bij pijn

3 dagen. Start 7 juni 2024. Prijs € 495,-…

Pijn- en Stressmanagement technieken

3 dagen. Start 31 mei 2024. Prijs € 595,-…

Vrouw doet pilates oefeningen en voorkomt daardoor rugpijn.

Fysiopilates opleiding

9 dagen. Start 10 september 2024. Prijs € 1395,-…

De Mindful Fysiotherapeut

8 dagen. Start 12 september 2024. Prijs € 1395,-…

Dansante Fysiotherapie op basis van Laban/Bartenieff

8 dagen. Start 20 september 2024. Prijs € 1395,-…

Vrouw stretcht mindfull tegen rugpijn.

Belevingsgericht lichaamswerk binnen de fysiotherapie

5 dagen. Start 28 september 2024. Prijs € 995,-…

kngf-logo-klein
keurmerk-fysiotherapie-logo-klein
crkbo_instelling_rgb