Dansante fysiotherapie als ingang om de fysieke fitheid van ouderen te bevorderen

Vanaf ongeveer het 60ste levensjaar loopt de motorische behendigheid, balans en het aerobe uithoudingsvermogen terug. Kracht en mobiliteit verminderen meer in de benen dan de armen. Onderzoek toont dat dans ingezet kan worden om deze leeftijdsgebonden achteruitgang in fysieke fitheid te vertragen. Er zijn verschillende dansvormen zoals traditionele volksdans, jazz dans, aerobic dancing, stijldansen, creatieve dans. Het is aannemelijk dat verschillende dansvormen een verschillend accent in de fysieke training kunnen leggen.
Creatief dansen is een dansvorm die geen voorgeschreven choreografie heeft of voorgeschreven danspassen. De dansbewegingen en expressie worden door de deelnemer zelf vormgegeven geïnspireerd vanuit fysieke sensaties, gevoelens of ideeën. Technieken uit andere dansvormen mogen als de deelnemer dat wenst, ook ingevoegd worden. De deelnemers ontdekken zo zelf hun eigen voorkeur in bewegen en hun sterke en zwakke kanten in het bewegen. Creatief dansen biedt de deelnemer niet alleen fysieke activiteit, maar ook sociale verbondenheid met andere deelnemers, en plezier, spontaniteit en kwaliteit van leven.
Plezier en spontaniteit in bewegen zijn interessante aspecten die de bewegingsvariabiliteit kunnen verhogen en zo de motorische corticale plasticiteit. Ook fysieke- en mentale impulsen en spanningen kunnen in de dansbewegingen uitgedrukt worden en fysieke- of mentale spanning reduceren. Omdat verbeelding tijdens het bewegen door de deelnemer ingezet kan worden kan op creatieve wijze bepaalde problemen tijdens het bewegen uitgewerkt worden. Al deze voordelen leiden er toe dat de oudere op deze verschillende terreinen een toename in gevoel van controle en beheersing ervaart die hem/haar in het dagelijks leven ten goede kan komen.
Het voordeel van creatieve dans voor ouderen is dat iedereen eraan kan deelnemen. Het vereist geen jarenlange voorafgaande training. Eerdere studies bij ouderen toonden aan dat creatief dansen positieve effecten heeft op proprioceptie, sociale vaardigheden, lichaamsbeeld, levens tevredenheid, psychologisch welzijn, motorisch functioneren en cognitief functioneren. Voor fysiotherapeuten is het echter belangrijk te weten wat de effecten zijn op meer basaal motorische capaciteiten zoals kracht, aerobe uithoudingsvermogen, lenigheid, motorische behendigheid en dynamische balans, en BMI. Hier is volgens de auteurs nog geen onderzoek naar gedaan.

Methode

De deelnemers werden geworven via een gezondheidscentrum in Portugal. De leeftijd lag tussen de 65 en 80 jaar. Enkele inclusie criteria: zelfstandig kunnen bewegen zonder hulpmiddelen en geen medicatie of aandoening hebben die het dansen bemoeilijkt. Bovendien in het voorafgaande jaar niet ‘gesport’ hebben. De 78 ouderen werden random verdeeld over een experimentele conditie (creatief dansen) en een controle conditie (wachtgroep). 57 deelnemers maakten de studie af.
De creatieve dansgroep trof elkaar 3 x per week 50 minuten, gedurende 24 weken. Het creatieve dansprogramma had vijf hoofddoelstellingen:

• Lichaam bewustzijn ontwikkelen: bijvoorbeeld het intern herkennen van lichaamsdelen, verkennen van verschillende lichaamsdelen in isolatie en in totaal bewegingen, en het creëren van lichaamsvorm/houding.
• Ruimtelijk (beweeg)bewustzijn: verkennen van de persoonlijke en algemene ruimte, en daarbinnen hoog/midden en laag niveaus, richtingen, en beweegpaden.
• Tijdsaspect in bewegen: bewegingen met verschillende duur en snelheden.
• Dynamiek in bewegen: beweeg sequenties creëren met verschillende kwaliteiten zoals flow, ‘bounced’, staccato.
• Relationeel bewegen: relaties aangaan via bewegen met anderen en objecten.

De sessies werden progressief moeilijker. Elke sessie had bovendien een thema afgestemd op ouderen: bijvoorbeeld beroep, dagelijks leven, strand, reizen, dieren etc. De sessie bestond naast een hoofdfase van 25 minuten uit 15 minuten algemeen inleidend mobiliseren, wandelen, bewegingsomvang vergroten en stretchen. In de 10 minuten cool down werd stretchen, ademen en ontspanning gegeven. In alle drie de fasen werd de deelnemer aangemoedigd zijn/haar eigen ideeën rond het bewegen of het thema in te zetten. Muziek was een belangrijk aspect en was vooraf precies themagericht uitgezocht.

De volgende metingen werden verricht:

• Kracht: aantal keer dat de deelnemer in 30 seconden op een stoel kan gaan zitten en opstaan.
• Aerobe fitheid: 6 minuten wandeltest.
• Lenigheid: sit-and-reach test op stoel.
• Motorische behendigheid/dynamische balans: up-and-go test.
• Lichaamssamenstelling: gewicht, tailleomvang, BMI.
• Levenstevredenheid: satisfaction of life scale (Diener, e.a. 1985).

Resultaten

De beide groepen waren bij aanvang qua fysieke fitheid aan elkaar gelijk. Aan het eind van de 24 weken was de creatieve dansgroep significant meer verbeterd dan de wachtgroep op de vier maten van fysieke fitheid en lichaamsgewicht. In de controle conditie werd hier geen verbetering in gevonden. Ook de levens tevredenheid was alleen in de creatieve dansgroep toegenomen. De verbetering was procentueel gezien als volgt:

• Kracht: 21%.
• Aerobe fitheid: 10%.
• Lenigheid: 13%.
• Motorische behendigheid/dynamische balans: 13%.
• BMI: 5%.
• Levenstevredenheid: 34%.

Opmerking samenvatter

Dit onderzoek laat mooi zien dat dansant bewegen een plaats kan hebben binnen de fysiotherapie. Het bevordert een aantal basaal motorische parameters waar fysiotherapeuten zich traditioneel op richten. Dit onderzoek laat ook zien dat naast ‘voorgeschreven’ dansbewegingen de fysiotherapeut de patiënt ook vrijer kan laten in het meer van binnenuit creëren van de bewegingen. Interessant is dat de verbeteringen in kracht, uithoudingsvermogen etc bereikt werden via hoofdoelstellingen die vooral de kwaliteit van het bewegen benadrukten zoals: lichaamsbewustzijn, ruimte, tijd, dynamiek, en relationeel bewegen. Dit zijn kwalitatieve aspecten van bewegen die Laban uitgebreid beschreven heeft. Het zijn echter aspecten waar fysiotherapeuten zich helaas doorgaans minder op richten. Helaas, want in het verbeteren van de kwaliteit en variabiliteit van het bewegen liggen nu juist de kansen voor het bevorderen van de bewegingsrijkdom. Bewegingsrijkdom is, zoals we eerder schreven, belangrijk voor chronische pijnpatiënten.
De effecten in dit onderzoek zijn op fysiek niveau niet al te groot terwijl levens tevredenheid juist goed toeneemt. Men kan zich voorstellen dat als de fysiotherapeut de patiënt iets minder vrij laat ‘te bewegen zoals hij zelf wil’ dat de doelstelling dan meer richting verbeteren van fysieke parameters verschoven kan worden. Bij aerobic dansen is deze ‘push’ bijvoorbeeld zeer nadrukkelijk aanwezig.

Hoe dans te integreren binnen fysiotherapie?

Dat kan op verschillende manieren; van het draaien van groepen tot af en toe één fysiotherapeutische behandelsessie toesnijden op meer geïntegreerde vormen van bewegen, zoals Feldenkrais of dans. Meer aansluitend bij de traditionele praktijkvoering kunnen elementen van dans ook goed ingezet worden tijdens de laatste 5 of 10 minuten van de behandelsessie waarbij het behandeldoel (kracht, lenigheid, coördinatie, stabiliteit etc) nogmaals neergezet wordt maar dan met muziek en dansant bewegen. Dat maakt het oefenen voor de patiënt aangenamer, makkelijker en het motiveert.
Dit onderzoek laat zien dat de fysiotherapeut niet altijd ‘voorschrijvend’ hoeft te zijn in de keuze van de dansante bewegingen. Men kan ook de patiënt zelf (creatief) laten kiezen welke dansante bewegingen hij rond het thema van de sessie (lenigheid, kracht etc) in wil zetten. Stel dat de fysiotherapeut een accent wil leggen richting ‘ontspanning en souplesse van de romp’. De patiënt kan al voelend bewegend, al dan niet met de ogen dicht, op rustige muziek allerlei mindful uitgevoerde rompbewegingen maken en ruimtelijke posities verkennen om te ontdekken waar in de romp spanning zit die om beweging vraagt. Mooi is dat de patiënt dan in dialoog beweegt met zijn lichaam. De patiënt voelt op deze wijze waar welke kwaliteit van bewegen nodig is om vrijer en gemakkelijker of juist krachtiger te kunnen bewegen.

Vragen we nu iets heel vreemds aan de patiënt? Nee, we hebben het over hele normale handelingen en vermogens binnen mensen: ogen sluiten, lichaam voelen, beslissingen nemen qua bewegingsrichting en bewegingsintensiteit etc. We ondersteunen dat bewegen via entrainment door muziek. Niets bijzonders, maar wel bijzonder binnen de cultuur van de huidige fysiotherapie. Wat fysiotherapie ‘is’ heeft, hoe goed je dat ook objectief probeert te omschrijven, ook te maken met culturele aspecten: aannames waar we met z’n allen vanuit gaan, de patiënt vaak ook. Aannames zelfs over welke vormen van bewegen bij fysiotherapie horen en welke niet. Wat men doorgaans accepteert is ‘biomedisch bewegen’ met een sterke lineaire componenten. Eventueel wordt dit uitgebreid naar functioneel gebied. Dit functionele bewegen is echter erg onpersoonlijk-objectief zoals tillen, zitten, springen. Dansant bewegen, en andere geïntegreerde beweegvormen zoals Feldenkrais, maken het bewegen nadrukkelijk meer kwalitatief, functioneel & expressief, en meer persoonlijk. Voor fysiotherapeuten ligt hier een gat dat gedicht moet worden, wil de fysiotherapeut met recht ‘expert in bewegen’ genoemd worden.

Interesse om elementen van dans in uw fysiotherapeutische behandeling in te brengen? Kijk dan bij de cursus ‘Dansante fysiotherapie op basis van Lanban/Bartenieff’.