Feldenkrais methode binnen een fysiotherapeutische setting

De auteurs van dit hoofdstuk geven een uitgebreid overzicht van de beginselen en de effecten van Feldenkrais binnen de revalidatie setting.

Moshe Feldenkrais

Feldenkrais (1904-1984) was een natuurkundige die zich op jonge leeftijd toelegde op Judo. Hij geeft daar veel lessen in en draagt bij aan de ontwikkeling van Judo. Op basis van deze ervaringen en achtergrond ontwikkelt hij de eerste ideeën rond awareness through movement. Hij was al bekend met het werk van Alexander en Elsa Grindler die zich op het zelfde vlak bewogen.

Filosofische en theoretische basis

Het zenuwstelsel kan patronen leren, maar helaas vanuit dit vermogen ook maladaptieve (motorische)patronen die op den duur eigen aanvoelen. Om deze beperkende patronen (gewoonten) te veranderen moeten de ‘ingeslepen’ neuronale paden weer ongedaan gemaakt worden en opnieuw in een betere configuratie geordend worden. Feldenkrais onderscheidt binnen het bewegen twee kwaliteitscriteria:

• Een juiste houding is die houding van waaruit gemakkelijk in alle richtingen een beweging geïnitieerd kan worden zonder dat men eerst een aanpassing moet doen.
• Bewegingsuitvoering met minimale inspanning en maximale efficiëntie.

Deze kwaliteiten aanleren is een organisch leerproces waarbij lichaam en geest beide bij betrokken zijn. De bewegingen worden tijdens dit leerproces met aandacht en sensitiviteit uitgevoerd. Men laat zich daarbij leiden door het gevoel of een beweging gemakkelijker aanvoelt. Gaandeweg, door het herhaald uitvoeren van de beweging, verminderen de parasitaire bijbewegingen. Het gaat om nieuwe manieren van uitvoering te ontdekken en te ervaren, van bewegingen die men feitelijk al kende. Dit verbreedt het bewegingspotentieel en daarmee de flexibiliteit en de vrijheid in bewegen.
Feldenkrais stelt dat kinderen deze voelende en ondekkende manier van bewegen gaandeweg verliezen als ze zich aanpassen aan de eisen en de druk van de sociale omgeving. Het bewegen wordt minder spontaan-organisch en meer stereotype. Door deze rigide aanpassingen die gepaard gaan met verhoogde spierspanning kunnen pijnklachten in bijvoorbeeld de schouder of nek ontstaan. Het is volgens Feldenkrais goed mogelijk dat het probleem niet in de schouder of nek ligt, maar in de parasitaire bijbewegingen die zich gaandeweg het leven ontwikkelt hebben. Dit, in combinatie met het verlies van het vermogen om via leren zich aan te passen aan nieuwe situaties. Feldenkrais meent dat mensen die hun bewegen na letsel goed weten te herorganiseren in een nieuw functioneel patroon zich daarbij laten leiden door nauwgezette kinesthetisch waarnemingen. Bewustzijn van beweging en bewegingssensaties nemen in zijn methode dan ook een centrale plaats in, evenals het verkennen van het gemak van bewegen.

Benaderingen van de deelnemer

Feldenkrais ontwikkelde twee werkvormen: functional integration (FI) en awarness through movement (ATM).

Functional integration

Functional integration wordt gegeven in één-op-één lessen met hands-on technieken. Met minimale verbale instructie en met het gebruik van subtiele aanraking probeert de behandelaar het gewaarzijn en de nieuwsgierigheid tijdens het bewegen te stimuleren. Zonder vooropgezette ideeën wordt de bereidheid tot bewegen in verschillende richtingen verkend, binnen de beperkingen die door het skelet opgelegd zijn. Veel bewegingen zijn passief van aard en worden langzaam uitgevoerd, omdat snelle bewegingen een beschermende respons oproepen. Naarmate het vertrouwen groeit neemt de snelheid, grote en speelsheid van de bewegingen toe. Herhalingen worden veelvuldig aangeboden om overmatige inspanning na te laten, te wennen aan de beweging, en zo de alternatieve bewegingen minder ‘vreemd’ te laten aanvoelen. Elke herhaling vindt in een iets veranderde richting plaats zodat de diversiteit in voelen en bewegen gevoed wordt. Bij pijn en stijfheid begint de behandelaar vaak ver van dat gebied vandaan om de angst te minimaliseren. Bij neurologisch trauma werkt de therapeut eerst met de sterkste kant.

Awareness through movement

Awareness through movement is een verbaal geleid bewegingsproces dat met één of meerdere personen tegelijk uitgevoerd kan worden. De lessen kunnen met audiovisueel materieel ook thuis uitgevoerd worden. Er zijn honderden lessen beschikbaar, een aantal daarvan staan ook online. De bewegingen worden nu door de deelnemer zelf uitgevoerd waarbij vooral gelet wordt op de veranderingen in de ervaren kwaliteit van het bewegen.
Langzame, kleine en eenvoudige bewegingen worden als eerste uitgevoerd om overmatige inspanning te reduceren en het gewaarzijn te optimaliseren. Hier geldt het Weber-Fechner principe: hoe kleiner de stimulus, des te sterker men subtiele veranderingen kan waarnemen. De bewegingen worden zo’n 10-20 keer herhaalt. Ook de veranderingen elders in het lichaam moeten opgemerkt worden.
Hoe meer de deelnemer overbodige inspanning kan nalaten, des te fijngevoeliger wordt hij/zij in het waarnemen van subtiele verschillen, en des te fijnzinniger kan hij/zij de beweging reguleren. ATM lessen maken vaak gebruik van nieuwe bewegingen omdat dit de aandacht beter bij het bewegen houdt, en men minder snel terugvalt in oude vormen van bewegen.
Niet zozeer de externe bewegingsprestatie staat centraal, zoals bij sport, maar meer het moeiteloze efficiënte bewegen zoals dat van binnenuit beleefd wordt.

Wetenschappelijk bewijs voor effectiviteit

Feldenkrais benadrukte al vroeg de plasticiteit van het zenuwstelsel bij leren. Neurowetenschappers hebben ondertussen aangetoond dat plastische veranderingen inderdaad plaatsvinden in de sensorische en motorische representatie binnen het centrale zenuwstelsel als men bewegingen aanleert of verbetert.
De auteurs bespreken het effectonderzoek vanuit vier deelgebieden: pijn, motorcontrole, functioneel verplaatsten, en psychologische effecten. De wetenschappelijke onderzoeken zijn weliswaar niet sterk van design, maar de bevindingen van deze anekdotische studies, case studies, en kleine groepsstudies zijn voldoende positief om grotere klinische studies op te zetten.

Pijn

De auteurs baseren zich op 11 onderzoeken. De uitkomsten van deze onderzoeken suggereren dat ATM gunstige effecten heeft op pijn bij diverse pijnpopulaties: fibromyalgie, chronische pijn patiënten, nek-schouderklachten, lage rugpijn, en preventie van overbelasting door beter gewaarzijn.

Bewegings- en houdingscontrole

De auteurs baseren zich hier op 12 onderzoeken. Enkele studies laten zien dat romp en nek bewegingen gemakkelijker en/of verder uitgevoerd kunnen worden na ATM lessen. Ook een serie van ATM lessen gericht op de verbetering van de lengte van de hamstrings blijkt relatief effectief te zijn. Er zijn aanwijzingen dat ATM lessen een meer abdominaal adempatroon kan faciliteren, evenals een betere houdingscontrole. Dit is ook bij Parkinson patiënten aangetoond. MS patiënten leren beter van lig naar stand te komen en ervaren dit als makkelijker verlopend. Ook het evenwicht kan bij MS en CVA patiënten toenemen.

Functioneel verplaatsten

De uitkomsten van 4 onderzoeken suggereren dat ouderen, MS en Parkinson patiënten zich beter functioneel gaan bewegen (bijv een snellere Timed Up and Go).

Psychologische effecten en kwaliteit van leven

De auteurs bespreken hier de uitkomsten van 18 onderzoeken naar de psychologische effecten van Feldenkrais:

• Een coherent bewustzijn van het lichaam, waaronder proprioceptief gewaarzijn, wordt door Feldenkrais gezien als de basis voor de ontwikkeling van een gezond en rijp zelfbewustzijn.
  Er zijn diverse onderzoeken die suggereren dat de Feldenkrais methode het lichaamsbewustzijn en de eigenwaarde verbetert, en angst vermindert. Het verbetert de kwaliteit van het lichaamsbeeld (body image). Dit is ook aangetoond bij mensen met overgewicht of eetstoornissen.
• Na een reeks ATM lessen melden ouderen verbeteringen op de volgende drie subschalen van de SF36: ervaren gezondheid, vitaliteit en mentale gezondheid.
• Bij patiënten met musculoskeletale aandoeningen kan door de Feldenkrais methode de psychologische stress, pijn, en het negatieve zelfbeeld afnemen. Een enkele les ATM kan angst reduceren, wat na meerdere lessen in sterkte toeneemt. Angst en depressieve stemming zou door ATM afnemen en het subjectief welzijn zou toenemen. Dit zijn effecten die bij andere mindfulness interventies ook aangetoond zijn.
• Enkele van deze effecten zijn ook aangetoond bij MS patiënten en CVA patiënten. Één studie toont dat Feldenkrais training van CVA patiënten (meer dan 1jr post CVA) de motorische verbeelding van deze patiënten verbetert en dat dit gecorreleerd is met een verbetering in balans en mobiliteit (verplaatsen).

Opmerkingen samenvatter

Feldenkrais lijkt een goede kanshebber binnen een fysiotherapeutische setting. Niet alleen voor orthopedische problematiek, maar ook voor neurologische patiënten en patiënten met spanningsklachten. De kwaliteit en functionaliteit van bewegen lijkt erdoor te verbeteren. Belangrijk voor psychosomatische fysiotherapeuten is dat bewegingsoefeningen gebaseerd op de principes van Feldenkrais ook ingezet kunnen worden om het welzijn van patiënten te verbeteren en psychologische stress te reduceren. Feldenkrais is net zoals Tai chi op te vatten als een vorm van mindfull bewegen.
Enkele sites genoemd in dit hoofdstuk van de auteurs:

www.feldenkrais.com
www.feldenkrais-resources.com
www.feldenkrais-method.org
http://iod.ucsd.edu/~falk/openatm/