Aandacht, bewustzijn en motorisch leren

3_02_3_motorisch-leren-aandacht

Herhaling is belangrijk bij het aanleren van motorische vaardigheden. Niet alleen tijdens herhalen van de beweging vindt er leren plaats, maar ook daarna. In de periode na het training vindt er consolidatie van het geleerde plaats. Men noemt ook wel ‘off-line enhancement’. Dit vindt echter niet altijd plaats na het aanleren.

  • Als men met bewuste aandacht een bepaalde sequentie van toetsaanslagen leert en vervolgens een nacht slaapt is de uitvoering de volgende dag sneller en meer accuraat geworden. Deze toename vindt echter niet plaats als men wakker blijft.
  • Als men een sequentie aanleert zonder bewust gewaarzijn dan vindt de off-line enhancement ook gedurende de dag plaatst.
  • Als echter de aandachtstaak gecompliceerd wordt vindt er alleen overdag de off-line enhancement plaats of in het geheel niet.

Procedureel en declaratief leren: de grijze lijn van bewustzijn

Hoewel in traditionele modellen van het geheugen het onderscheidt tussen declaratief en procedureel leren door bewust gewaarzijn wordt bepaald, is dit onderscheidt vooral bij bewegen problematisch. Zelfs ‘bewust bewegen’ is al een lastig gegeven omdat de indruk dat je zelf wilsmatig een beweging maakt feitelijk pas achteraf gegenereerd wordt. Weliswaar gaat de wens (intentie) tot bewegen vooraf aan het gewaarzijn van die beweging, maar de bewegingsgerelateerde corticale potentialen gaan vooraf aan de wens tot bewegen (Libet, e.a., 1983). Er vindt dus een onbewuste voorbereiding plaats voordat men zich de bewuste intentie gewaar is.
Dat bewust gewaarzijn voor een deel wel met declaratief en procedureel leren te maken heeft komt voort uit onderzoek van een patiënt (H.M.) met bilaterale verwijdering van de mediale temporaal lob. Voor deze patiënt was een herhaald aangeboden motorische leertaak telkens nieuw (=declaratief geheugen), maar hij ging wel vooruit in de uitvoering van de taak (=procedureel geheugen). Andere termen voor bewust en onbewust leren zijn expliciet en impliciet leren.
De auteur van dit artikel vindt het model van Keele, e.a., 2003 een werkbaar uitgangspunt, omdat in dit model het problematische onderscheidt tussen declaratief en procedureel leren omzeilt wordt. Keele vertrekt vanuit het onderscheid: aandacht afhankelijk leren en aandacht onafhankelijk leren. Daarna worden motorische vaardigheden nader gespecificeerd door al dan niet bewust gewaarzijn (zie tabel 1). Dat er een verschil is tussen aandachtsprocessen en bewustzijn laat zich als volgt illustreren: autorijden vraagt aandacht, maar grote delen van het traject kunnen zonder dat men zich hier bewust van is afgelegd worden.

TIP:  Automatisatie van lopen meten en trainen

Off-line consolidatie van motorisch leren

Motorconsolidatie kan op twee manieren tot uiting komen.:

  • Off-line enhancement: het initieel geleerde wordt na een periode van niet-oefenen sneller en meer accuraat uitgevoerd.
  • Off-line stabilisation: het geleerde is meer resistent geworden tegen verstorende invloeden van het aanleren van een geheel nieuwe taak.

Tabel 1 Indeling motorische vaardigheden

Off-line enhancement

Bij het leren intikken van een bepaalde bekende sequentie is na een nacht slaap off-line enhancement opgetreden. Slaap deprivatie voorkomt dit. Slaap is dus noodzakelijk.
Een motor sequentie impliciet aanleren (dus zonder dat men zich bewust is van de sequentie) treedt zowel overdag als tijdens de slaap off-line enhancement op. Een voorbeeld van impliciet leren is het reageren op een stip die in één van de vier hoeken van een beeldscherm komt (serial reaction time task: SRTT). De stippen kunnen in random volgorde aangeboden worden of in een bepaalde vaste volgorde. De proefpersoon is zich dan niet bewust van deze vaste volgorde, maar gaat daar wel sneller op reageren. Bij de dag enhancement is de primaire motor cortex betrokken, bij de slaap-enhancement niet. Interessant is dat na een nacht slaap men zich vaak bewuster is geworden van de verborgen sequentie.
Als de motor sequentie geheel onbewust aangeleerd wordt (zonder aandacht en zonder bewust gewaarzijn), bijvoorbeeld omdat men de aandacht afleidt door een lastige rekentaak dan treedt er geen enkele off-line enchancement op. Aandacht blijkt dus een noodzakelijk factor voor off-line enhancement.
Bij algemene motorische vaardigheden die aandacht vragen treedt alleen overdag enhancement (en stabilisatie) op.

Off-line stabilisation

Een andere opzet van motorisch leren is te kijken naar de aanpassing die een normale bewegingen ondergaat, zoals reiken, als er een ander krachtveld opgezet wordt. Mensen leren dan relatief snel hun beweging aan te passen aan het nieuwe krachtveld (bijvoorbeeld in de ruimte zwevend). Bovendien blijft de aanpassing nog even aanwezig als men het krachtveld weghaalt. Ook dit is een bewijs van leren. Dergelijk adaptaties hebben geen bewust gewaarzijn nodig (maar vragen wel aandacht). Er treedt overdag off-line stabilisatie op van het aangeleerde, maar niet tijdens de slaap. De primaire motorcortex is erbij betrokken.
Bij expliciete sequentie training treedt off-line stabilisatie zowel over dag als tijdens de slaap op. Bij impliciete sequentie training alleen overdag. Als de aandacht afgeleidt werd trad wederom geen off-line stabilisatie op.

TIP:  Stressmanagement voor het spastische darmsyndroom

Expliciet / impliciet interacties bij motorisch leren en uitvoering

Bewuste aandacht inzetten bij het aanleren van een motorische taak maak het leerproces aanvankelijk meer expliciet, waarbij gebruik gemaakt wordt van prefrontale regionen. Als de uitvoering zich perfectioneert komt het accent meer naar dorsaal te liggen (bijvoorbeeld supplementaire motorische area). Als men in deze fase van beheersing tijdens het bewegen meer op de bewegen gaat letten kan de uitvoering juist slechter worden, omdat men dan weer meer vanuit de prefrontale regionen gaat aansturen. Dus expliciete betrokkenheid op de beweging kan het impliciete motorische handelen benadelen. Ook laboratorium onderzoek toont dat aan.

Opmerking samenvatter

Aandacht lijkt dus de belangrijkste variabele te zijn die het al dan niet optreden van off-line consolidatie bepaalt. Bewegingsmethoden die veel aanspraak doen op interne aandachtsprocessen, zoals Tai Chi, en Feldenkrais met als doel effortless en gevarieerd bewegen hebben dus het voordeel van hoog leerrendement door off-line consolidatie. Aandachtsloos en relatief niet bewust bewegen, zoals veel gedachte loos uitgevoerd eenvoudige dagelijks bewegingen hebben dit voordeel niet. Je overmatig bewust zijn van hoog geperfectioneerde bewegingen kan de uitvoering echter benadelen.
Mindfull bewegingsmethoden moeten dus met beleid ingezet worden: ze bevorderen het aanleren van relatief moeiteloos bewegen, maar kunnen motorisch presteren soms verstoren. In die zin zijn ze in ieder geval vooral zinvol als methode voor spanningsregulering.

Bron

Song, S. (2009). “Consciousness and the consolidation of motor learning.” Behavioral Brain Research 196: 180-186.

Peter van Burken

Peter van Burken

Psycholoog / ex-fysiotherapeut. Auteur van Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut en het boek Mindfulness en Fysiotherapie. Initiator en docent Psychfysio opleidingen.

Zin in een leuke en boeiende cursus?

Kijk dan hier voor inspiratie!

" 3000+ tevreden fysiotherapeuten gingen je voor. "

Nieuwsbrief

Elke twee weken 3 samenvattingen voor fysiotherapeuten. Gratis, al 17 jaar. 6000+ fysiotherapeuten gingen je voor.

Volg ons op facebook:

Database met 1500+ artikelen

Voorjaar 2023

Werken met beleving en emotie binnen de fysiotherapie

3 dagen. Start 15 mei 2024. Prijs € 595,- …

Acceptance and Commitment Therapy bij pijn

3 dagen. Start 7 juni 2024. Prijs € 495,-…

Pijn- en Stressmanagement technieken

3 dagen. Start 31 mei 2024. Prijs € 595,-…

Vrouw doet pilates oefeningen en voorkomt daardoor rugpijn.

Fysiopilates opleiding

9 dagen. Start 10 september 2024. Prijs € 1395,-…

De Mindful Fysiotherapeut

8 dagen. Start 12 september 2024. Prijs € 1395,-…

Dansante Fysiotherapie op basis van Laban/Bartenieff

8 dagen. Start 20 september 2024. Prijs € 1395,-…

Vrouw stretcht mindfull tegen rugpijn.

Belevingsgericht lichaamswerk binnen de fysiotherapie

5 dagen. Start 28 september 2024. Prijs € 995,-…

kngf-logo-klein
keurmerk-fysiotherapie-logo-klein
crkbo_instelling_rgb