Relaxatietraining vermindert angstsymptomen, maar de rol van spierspanning blijft onduidelijk

In dit artikel beschrijven de auteurs de relatie tussen gegeneraliseerde angststoornis en spierspanning. Gegeneraliseerde angststoornis wordt gekenmerkt door overmatige angst en piekeren, in combinatie met enkele andere symptomen (rusteloosheid, snelle vermoeidheid, moeite met concentreren, geïrriteerdheid, spierspanning en slaapstoornissen). Vooral spierspanning blijkt te correleren met overmatig piekeren (Strober, 1999). Cognitieve gedragsmatige interventies en spierrelaxatie training blijken even effectief te zijn bij de behandeling van gegeneraliseerde angststoornis. Een gegeneraliseerde angststoornis is moeilijker te behandelden dan bijvoorbeeld paniekstoornis.

Onderzoek van spierspanning
Spierspanning wordt in onderzoek bij gegeneraliseerde angststoornis vaak via een zelfrapportage lijst onderzocht en minder vaak via EMG-metingen. Het nadeel van zelfrapportage vragen, zoals ‘gespannen voelen’, is dat dit zowel naar spierspanning als naar psychische of emotionele spanning verwijst. Veel angstpatiënten noemen dan de spierspanning, maar 25% ervaart de spanning vooral mentaal. Mogelijk zijn angstpatiënten meer sensitief voor spierspanningsveranderingen waardoor ze meer spierspanning rapporteren dan feitelijk aanwezig is.
EMG-metingen lijken meer valide om spierspanning te meten, maar ook hier zitten haken en ogen aan. Het EMG-signaal weerspiegelt naast spieractiviteit ook omgevingsruis. Bovendien zijn er grote individuele verschillen in EMG-waarden omdat bijvoorbeeld de huiddikte, spiergrote en neuronale dichtheid per persoon verschilt waardoor vergelijken lastig wordt. Veel studies onderzochten de algemene spierspanning via één spier (musculs frontalis of onderarm extensoren). Tegenwoordig stelt men dat algemene spierspanning via een gestandaardiseerde methode gemeten moet worden (Fridlkund & Cacioppo, 1986) en op meerdere locaties tegelijk (bijvoorbeeld voorhoofd, nek, twee schouders, twee onderbenen, twee onderarmen).
De samenhang tussen ervaren emoties en fysiologische metingen zijn doorgaans niet zo sterk. De samenhang tussen ervaren spierspanning en EMG-metingen zou hoger kunnen zijn omdat spierspanning, in tegenstelling tot bijvoorbeeld bloeddruk, bewust waar te nemen is. Toch blijkt ook nu uit diverse onderzoeken dat de correlaties tussen gerapporteerde spierspanning en EMG-waarden weliswaar aanwezig zijn, maar niet al te sterk. Mogelijk kan deze relatie in onderzoek verbeterd worden als het EMG beter gemeten wordt en de zelfrapportage nadrukkelijker naar specifieke spieren verwijst als men spierspanning onderzoekt.

Spierspanning en angst
Ook de relatie tussen spierspanning en angstniveau is niet zonder problemen. Soms vindt men in behandelstudies een correlatie tussen angst afname en EMG afname, maar soms ook niet. Veel onderzoeken bevestigen daarentegen wel een spierspanningverschil tussen angstpatiënten en gezonden in EMG-waarden. Verhoogde spierspanning lijkt dus wel een kenmerk, ook al is dit vanuit behandelonderzoek minder duidelijk. Overigens is de relatie tussen gegeneraliseerde angststoornissen en de bekende vecht-vlucht reactie (sympathische activatie) ook niet eenvoudig. Vaak vindt men wel de verhoogde spierspanning, maar niet altijd de verwachte sympathische activatie. Recente onderzoekingen, onder andere via hartfrequentie variabiliteit, vinden aanwijzigen voor een verlaagde parasympathische activiteit (Trayer, e.a., 1996). Dus mogelijk moeten we het bij veranderingen in parasympatische activiteit zoeken en minder bij de sympaticus.

Effectiviteit van behandeling van angst en generaliseerde angststoornis gericht op spierspanning
Jacobson (1928) stelt dat we geen angst kunnen ervaren zonder spierspanning. Onderzoek met totale paralyse (via curare) laat echter zien dat dan weldegelijk intense angst mogelijk is (Brown, e.a., 1947).
Behandelonderzoek gericht op spierrelaxatie bevestigt dat het angstreductie geeft, hoewel ook nu uitzonderingen aanwezig zijn. Wegner, e.a. (1997) laten bijvoorbeeld zien dat ontspanningsinstructie bij weinig mentale belasting wel de autonome activiteit vermindert, maar tijdens zware mentale belasting de activatie juist verhoogt. Bovendien ervaart een subgroep van angstpatiënten juist een toename van angst tijdens ontspanningsinstructies (relaxation-inducted anxiety). Persoonlijkheidsonderzoek toont dat personen die bang zijn voor controleverlies of die bang zijn voor angst, juist deze angst via spierspanning onderdrukken. Neemt men de spierspanning weg dan verschijnt juist de angst (Braith, e.a., 1988).
Een aantal reviews laten zien dat zowel cognitieve gedragstherapie als relaxatietraining effectief zijn bij angst. De systematische review die de auteurs (tot 2008) uitvoerden bevestigen de bevinding dat beide methoden werken. Ook al richten de methoden zich op verschillende aspecten van de angst (piekeren versus spierspanning), ze blijken op de korte termijn vergelijkbaar in effectiviteit. Op de lange termijn is cognitieve gedragstherapie wat effectiever dan relaxatietraining. Dat een combinatie van beide therapievormen effectiever zou zijn is nog niet aangetoond.
Zoals al eerder aangegeven is het bewijst dat succesvolle behandeling van angst gepaard gaat met daadwerkelijke EMG daling, feitelijk niet aanwezig. Slechts één onderzoek bevestigt dat (Barlow, ea., 1984).
De auteurs geven in de discussie vier hypothetische verklaringen voor de aanwezige maar matig correlatie tussen spierspanning en gegeneraliseerde angststoornis:

Patiënten met gegeneraliseerde angststoornis zijn mogelijk overmatig sensitief voor spierspanningsignalen waardoor onjuiste rapportage kan plaatsvinden.
Het piekeren van angstpatiënten leidt ze af van een accurate waarneming van spierspanning.
Angstpatiënten ervaren veel stress in het dagelijks leven. Vooral deze stress zou correleren met de EMG-waarden en niet zozeer de angst.
Angstpatiënten gebruiken mogelijk spierspanning om hun angstgevoelens te reduceren.

Samenvattend
De relatie tussen spierspanning en gegeneraliseerde angststoornis is aanwezig, maar kent ook onduidelijkheden. Voor een deel is dit te verklaren door problemen met het meten van de algemene spierspanning (zelfrapportage en EMG). Een rechtstreeks verband tussen angst en spierspanning zoals Jacobson voorstelt is niet aannemelijk. Waarschijnlijk is er meer bewijs voor de volgende route: piekeren à mentale stress à spierspanning. Spierrelaxatie is dan effectief via het reduceren van piekeren (via afleiding) en stress.